Главная / Маданият / Хадисларни тугри тушуниш учун зарур омиллар

Хадисларни тугри тушуниш учун зарур омиллар

hadisМарказий Осиё дунёга куплаб алломаларни етиштириб чикарган минтакадир. Ундан барча илм сохаларида, шунингдек, диний билимлар буйича куплаб уламолар чиккан. Улар илмий-маърифий фаолиятлари билан уз даврларида жахолат, илмсизлик, адолатсизлик ва фитналарга карши мунтазам курашиб келганлар.
Мусулмон халклари хаётида Пайгамбар (алайхиссалом) хадислари мухим урин тутади. Ислом дини Арабистон ярим оролидан ташкарига чикиши билан хадислар халк орасида кенг таркалди ва макол, хикматли суз урнида хам доимий муомалага кириб кетди. Аммо сахих хадислар билан бир каторда сохта хадислар хам пайдо булдики, бу бир томондан ислом дини соф таълимотининг бузилишига олиб келган булса, иккинчи томондан хадисларнинг халк орасида накадар юкори мавкега эга булганини курсатди. Турли гурух ва шахслар уз манфаатларига хизмат килувчи гояларни хадислар оркали бошкаларга етказишга уринишларига сабаб мусулмон ахоли орасида хадис узга оддий суздан кура купрок тингланар ва кабул килинар эди.
IX асрга келиб Имом Бухорий, Муслим, Термизий каби мухаддислар томонидан ишончли, сахих хадисларнинг тукима ва заифларидан ажратиб берилиши ислом никоби остида турли бузгунчи гоялар таркалишига кескин зарба берди. Аммо дин номидан гаразли максадларини амалга оширишга интилувчи кучлар бу билан уз фаолиятларини тухтатмадилар. Энди улар максадга эришишда «сахих хадислар»ни узларига курол килиб олишга киришдилар. Бунинг учун хадис матнини бузиш ёки янгиларини тукиш эмас, балки мавжудларини уз манфаатларига мос тарзда талкин этиш ва шунингдек, айрим уларнинг фикрига зид булган хадисларни заиф ва ишончсизга чикариш йулига утдилар. Бу каби салбий холатлар хам хадис илми олимлари эътиборидан четда колмади. Бунинг олдини олиш учун улар хадисларни тугри тушуниш ва талкин этиш шартларини асослаб бердилар.
Хадисларни тугри тушуниш ва талкин этиш учун зарур булган асосий шартлардан бири сифатида араб тилини яхши билиш саналади. Зеро инсон гапирганда тилнинг барча имкониятлардан фойдаланишга харакат килади. Макол, хикматли суз, фразеологик ибораларни ишлатмай туриб максадни таъсирли ифодалаб булмайди. Хадисларни урганиш натижасида Пайгамбар (алайхиссалом) хам гапирганда араб тилининг имкониятлардан накадар кенг фойдаланганликлари маълум булади.
Бир тилдан бошкасига сузма-суз таржима килганда айтувчининг максадини тугри ифодалаб булмайдиган ибораларни ажрата олиш учун киши уша тилдаги мазкур ибораларнинг этимологияси, ишлатилиш уринлари ва маъноларини билиши талаб этилади. Хусусан, хадисларни тугри англаш учун мухаддис араб тили грамматикаси, яъни «сарф», «нахв» илмларини ва у билан бевосита боглик булган «балогат», «фасохат» илмларини хам узлаштирган булиши лозим. Пайгамбар (алайхиссалом) Курайш кабиласидан эканликларини хам назардан четда колдириб булмайди. Бу лахжанинг бошка араб кабилалариникидан фаркли жихатлари бор эди.
Арабистон ярим оролидаги марказий шахарлардан бири булган Маккага хос Курайш лахжаси анча мукаммал ва «фасих» (адабий) хисобланган. Бу эса хадис матнининг шаклланишида уз таъсирини утказмаслиги мумкин эмасди. Шунингдек, «балогат» ва «фасохат»ли Куръон оятлари хам Пайгамбар (алайхиссалом)га илхомланиш манбаи булган. Чунки хадислар ислом динининг Куръондан кейинги иккинчи асосий манбаси булиб колиши хам бежиз эмас эди. Шундан келиб чиккан холда, кам сузли, аммо сермаъно хадисларни, улардан олинадиган хулоса, панд-насихат ва ибратлардан иборат хадисларни тулик тушуниш ва узлаштириш учун араб тили, унинг балогат ва фасохатини мукаммал урганиш лозим булади.
Хадисларни Куръон оятларига мувофик урганиш хадисларни тугри тушуниш учун керак булган яна бир омилдир. Куръон ислом динининг бирламчи мукаддас манбаси ва унда бу диннинг асосий таълимот ва коидалари берилган. Хадислар хам мантикан Куръони карим таълимотига зид булиши мумкин эмас. Хадислар Куръони каримнинг шархи, тафсилоти булгани учун хам уларни Куръон таълимоти билан киёслаб урганиш лозим булади.
Хадислар орасида баъзан Куръон таълимотига мос келмайдиганлари хам учраб колади. Бу эса уларнинг тукилган ва сохта эканини курсатади. Баъзан эса ишончли хадислар орасида хам куринишидан Куръон таълимотига гуё зид хадислар хам чикиши мумкин. Бу холатда хадиснинг шархини урганиб чикиш лозим булади. Масалан: Имом Бухорий ривоят килган хадисда айтилишича, Абу Умома Бохилий (р.а.) омочга караб туриб деганлар: “Мен Расулуллох (соллаллоху алайхи ва саллам)нинг: “Мана шу нарса кайси бир кавмнинг уйига кирса, албатта, Аллох таоло уша уйга хорликни киритади”, деганларини эшитдим”. Зохиран бу хадисда дехкончилик ишларидан кайтариш, унга таргиб килмаслик маъноси бордек куринади. Аммо ислом таълимотига кура, хусусан хадисларда дехкончиликка, богдорчиликка, умри охирига етган киши хам бир дона булса-да, дарахт экиб кетишига, келажак авлод учун ризк-руз колдиришга таргиб этилади. Буни куйидаги хадисларда куриш мумкин.
Имом Бухорий, Имом Муслим ва бошка мухаддислар ривоят килган сахих хадисда Пайгамбар (алайхиссалом): “Кайси бир мусулмон бирор экин экса ёки мевали дарахт утказса-ю, улардан кушлар, одамлар ёки хайвонлар еса, бу унинг учун садака хукмида булади”, деганлар.
Имом Ахмад “Муснад” асарида Анас ибн Моликдан ривоят килган хадисда айтилади: «Сизлардан бирортангизнинг кулида бир дона хурмо кучати булган холда киёмат коим булиб колса хам уни экиб куйсин».
Ислом тарихига назар ташласак, Пайгамбар алайхис-салом бирор кишини дехкончиликдан, омоч ишлатишдан кайтармаганлар. Мадина ахли доимо богдорчилик ва дехкончилик билан шугулланган. Хадис ва фикхга оид китобларда хам дехкончилик, зироатчилик хакида алохида боблар ажратилган, курик ерларни узлаштирганга савоб ва имтиёзлар хакида суз боради.
Юкоридаги хадислардан келиб чикиб айтиш мумкинки, ислом дини инсонларни дехкончиликдан кайтармаган ва “омоч кирган уйга хорлик киради” маъносидаги хадиснинг шархини ишончли манбалардан олиш лозим булади. Имом Бухорий бу хадисни «Зироат асбоблари билан овора булиб колиш ёки унга хаддан ташкари берилиш окибатларидан огохлантириш» бобида келтирган экан. Бобнинг номидан хам куриниб турибдики, бу хадис оркали омочга ёпишиб олиб, бошка нарсалар, хусусан душман бостириб келганда Ватан химоясига чикмай бахона килган кишига нисбатан айтилган булиб, унда душмандан енгилиб, хорликка махкум булишдан огохлантирилган. Шунингдек, илм олиш каби бошка зарурий ишлар турганида дехкончиликни бахона килиш ноурин экани назарда тутилган. Яна бошка бир хадисда бу суз кенгрок шархланади: “Расулуллох (с.а.в): “Бу нарсани, унга узгалар мухтож булиб турган пайтда, кайси кавм (кизганиб даласидан) уйига олиб кириб куйса, албатта уша кавмнинг уйига хорлик киради”, деб мархамат килганлар”.
Хадисларнинг сабаб ва максадларини чукур тушуниб етиш уларни тугри талкин этиш учун зарурий омиллардан хисобланади. Баъзи хадиси шарифларнинг айтилиш сабаби ва узига хос кузланган максадлари бор. Айримларида маълум бир шахсга, замонга, маконга, шарт-шароитга оид булган муаммолар айтиб утилган булади. Шу каби сабабларга кура хадисларни тугри тушуниш учун етарли илм, кунт, сабот, шаръий хукмларни тушуна олиш, ислом дини таълимотларини яхши узлаштирган булиш зарур. Бу эса хадиси шарифларда келган курсатмаларнинг умумий, хусусий, вактинча, доимий, жузъий ва куллий (мутлак) эканини яхши англаб олиш ва идрок килишга ёрдам беради.
Баъзан “одамлар хозирги кунда иссик сувда тахорат килмокдалар, холбуки Пайгамбаримиз совук сувда тахорат олганлар”, деб кишда хам совук сувда тахорат килиб, касал орттириб олиш холатларини кузатиш мумкин. Аммо бу хам хадиснинг сиртини ушлаб, унинг мохиятини тушунмасликнинг бир куринишидир.
Имом Бухорий, Имом Насоий, Имом Шофиъийлар Оиша онамиздан ривоят килган хадисда Расулуллох: “Мисвок огизни тозаловчи ва Раббни рози килувчидир”, – деганлар. Очик-ойдин куриниб турибдики, хадисдан асосий максад огизни тоза тутишга кизиктиришдир. “Мисвок” деганда купрок «Арок» деб аталувчи дарахтдан олинган ёгоч тушунилади. Агар хадиснинг лафзига асосланадиган булсак, дунёдаги барча мусулмонларга Арок дарахти ёгочидан мисвок етказиб бериб туриш керак булади. Баъзи кишилар шундай тушунадилар хам. Ханафий мазхабига кура огизни тозалаши мумкин булган латта ёки панжа каби хар кандай нарса билан мисвок килиш мумкин. Демак, бу хадиснинг мохиятига кура, замон утиши билан пайдо булган янги тиш тозалаш воситаларини ишлатиш хам айни муддаодир.
Хулоса килиб айтиш мумкинки, хадис илмига оид мазкур жихатларни мукаммал билмай туриб хадислардан узбошимчалик билан хулоса килиш, ниманидир халол ёки харомга чикариш, кимнидир кофир ёки гунохкорга чикариш тугри булмайди. Зеро, коидага кура, хадисдан дин илмларини яхши билган мужтахид хукм чикариши макбул иш хисобланади. Хадиснинг бу жихатларини билиш хадисларни осон ва тугри тушунишга ёрдам беради.

Яна маълумот

pogudx662lujp78dq

Тугилган кун табрикотлари 2023

Киска, узок, ихчам, расмли тугилган кун хабари ва енг яхши табрик сузлари Тугилган кун мухим …