КУН УЗ Узбекистон янгиликлари KUN.UZ
Har bir khalqning uziga khos urf-odat, anana va marosimlari bor. Ularning har biri boshqasidan tubdan farq qiladi. Biri foydali, biri mutlaqo zararli. Birida milliylik aks etsa, birida buzuqlikka targib va hokazolar bulishi mumkin. “Bu kabi urf-odatlarga Islom dinining munosabati qanday?”, degan savolga javob topib kuraylik.
Urf-odat – kishilarning turmushiga singib ketgan, malum muddatda takrorlanib turuvchi khatti-harakat, kupchilik tomonidan qabul qilingan khulq-atvor qoidalari kunikmasidir. Masalan, kichiklarning kattalarga salom berishi, uy-hovlini tartibga keltirib quyish, mehmonlarga alohida hurmat kursatish, bayram arafasida keksa, qariyalar, kasal, ojiz, qiynalgan kishilar holidan khabar olish, quni-qushnilarning biror ishiga yordam berish, hasharga borish kabilar uzbek khalqiga khos yakhshi odatlar hisoblanadi. “Odat” degan tushuncha u malum sharoit tasirida vujudga kelib, kishining fel-atvorida mustahkamlanib qolgan va keyinchalik uz-uzidan beikhtiyor bajariladigan harakat manosini bildiradi.
Anana esa ijtimoiy hayot, mehnat, madaniyatning barcha sohalariga khos hodisa sifatida juda keng doirani qamrab oladi. Muayyan bir jamoaning turmush tarzi, khatti-harakati, khulq-atvori, muloqoti va oilaviy munosabatlarida namoyon buladi.
Marosim – inson hayotidagi muhim voqealarni nishonlashga qaratilgan, rasmiy va ruhiy kutarinkilik vaziyatda utadigan, umum qabul qilgan tartib-qoidalarga amal qilinadigan tadbir sanaladi. Masalan, ism quyish, nikohdan utish, dafn qilish, khotirlash, ekin ekishga kirishish (urug qadash), urishga kirishish marosimlaridir.
Urf-odat va ananalar kundalik hayotda doimo kuzatilsa, marosim esa inson hayotidagi muhim hodisalar sodir bulganida vujudga keladi. Marosim kishilar hayotidagi eng muhim voqealarni tugilish, uylanish, ulim kabilarni uzida mujassamlashtiradigan umumiy tushuncha. Marosimlarni utkazishda avloddan-avlodga utadigan, ramziy va rasmiy ananalar, qoidalarga amal qilinadi. Marosimda bulayotgan voqeaga “guvoh” sifatida odamlar chaqiriladi. Odamlar kimningdir gami yoki quvonchiga sherik bulishadi, kelajak uchun yakhshi niyatlar qilishadi. Har bir marosimning uziga khos umum qabul qilingan tuzilishi (boshlanishi, urtasi, okhiri) buladi. Inson hayotida bulib utayotgan muhim voqeani nishonlash jarayonida anana ham, odat ham marosim ham mujassamlashadi. Demak, “Anana”, “odat”, “marosim” bir-biri bilan bevosita bogliq hodisa hisoblanadi. Shu bois ananalarning tarkibiy qismi odat, odatning tarkibiy qismi esa marosim ham bulishi mumkin. Masalan, bilim yurtini bitirgan yosh mutakhassislarning ishlab chiqarishga borib ish boshlashi odat tusiga kirib qolgan. Bu muhim voqea munosabati bilan ananaviy tadbirlar tashkil qilish mumkin. Bu odatning tarkibiy qismi – yoshlarni tantanali ravishda mehnat jamoasiga qabul qilish uz-uzidan marosimga aylanadi. Bazi kholatlarda “anana”, “odat” va “marosim” tushunchalari alohida ishlatilsa, ular mavhum manoni anglatishi ham mumkin. Bunday paytda ularga aniqlovchi suzlar qushilib, masalan, “ananaviy bayram”, “ananaviy festival”, “ananaviy kecha” yoki “mukofotlash marosimi”, “tuy marosimi”, “nafaqaga kuzatish marosimi” tarzida qullaniladi.
“Marosim” suzi jamoatchilik ishtirokida utkaziladigan katta tadbir manosini bildiradi. Oilaviy urf-odatlar oila paydo bulishi bilan vujudga kelgan. Shu tufayli u oilalar uzgarishi bilan birgalikda u ham uzgargan, rivoj topgan.
Taraqqiyot, zamon talabiga javob bergan urf-odat yanada kuchayib zamonga qarab rivojlanib bormoqda. Uzbek khalqining oilaviy marosimlari ham tarikhiy zaruriyat asosida vujudga kelgan va zamon chigiriqlaridan utib, muhim manaviy qadriyat sifatida ravnaq topgan. Urf-odatlarimizga aylanib qolgan chaqaloqni beshikka solish kabi urflarimiz mavjud. Bu beshik tuyi mavzusini batafsilroq yoritar ekanmiz, beshik tuyi qadim zamonlardan har bir oilada utkazilib kelingani tufayli, bu marosim khalq madaniy hayotining ajralmas qismiga aylanib qolgan. “Yangi urf-odat va ananalar” hayotimizga yanada ravonlik olib kiradi. KhKh asrning ikkinchi yarmida, zamon uzgarishi bilan keyingi davrda hayotimizga tugilgan chaqaloqlarning ota-onalariga guvohnoma yoki voyaga etgan yoshlarga pasport topshirish, uquv yurti bitiruvchilariga tantanali ravishda diplom va shahodatnomalarini topshirish va ularni mehnat jamoasiga qabul qilish, tantanali nafaqaga kuzatish tadbirlari kabilar kirib kelgan edi. Hozirga kelib, ular “ananaviy tadbir” urf-odatlarimizga aylanib bormoqda.
Muqaddas islom dinining urf-odatlarga munosabati
Islom dinining har qanday zamon va makonning muammolarini hayotiy hal qiluvchi qonun-qoidalari urf-odat va ananalarga ham uz munosabatini aniq bayon qilgan. Jumladan, urfni qabul qilinishi uchun quyidagi shartlarni quygan:
Quroni karimda ochiq-oydin taqiqlangan yoki halol qilingan ishlardan birortasini halol yoki harom qiluvchi odat bulmasligi;
1. Hadisi sharifda ochiq-oydin halol yo haromligi bayon qilingan hukmlariga zid bulmasligi;
2. Har qanday urf-odat va ananalar faqihlarning ijmoi yani Quroni karim va sunnati mutahhara mazmunidan kelib chiqib, umumkhalqqa manfaat keltirishga asoslangan ittifoqlariga zid bulmasligi.
3. Bidat-khurofot ishlarga targib qiluvchi bulmasligi zarur;
4. Fahsh va “ommaviy madaniyat”ga targib qiluvchi ish bulmasligi;
5. Uning shariatdagi birorta asosga tayanishi…
Urf-odatlarni qabul qilish borada hanafiy mazhabi vakillari ancha keng yul tutganlar va hatto bidat (Paygambarimiz sollallohu alahi va sallamning davlarida bulmagan, U zotning vafotlaridang sung paydo bulib, diniy tus olgan ish)ni ham ikkiga bulganlar. Paygambarimiz vafotidan sung paydo bulgan har qanday ish bidat- khurofot, yomon, gunoh va harom ish hisoblanvermaydi, balki, ularning asl mohiyati, maqsad-goyasiga qarab, sung uning uziga mos munosabat bildiriladi, degan mulohazani ilgari suradilar. Bu fikrlarini isbotlab berish uchun “bidat” ni ham ikki qismga bulishadi:
1. “Bidati hasana” yani “Yakhshi va savobli ish bulgan bidat”;
2. “Bidati sayyia” yani “YOmon va gunoh ish bulgan bidat”larga taqsimlashgan.
Bunga Paygambarimizdan rivoyat qilingan quyidagi aytilajak manodagi hadisi sharifni dalil qilib keltirishganlar: “Kimda kim biror yakhshi sunnat (urf-odat)ni joriy qilsa, u usha ishning savobini oladi va qolaversa, qiyomatgacha shu ishni qilgan odamlarning savobidek unga ham ajr-savob borib turadi. Bu (birinchi boshlagan) kishiga berilgan savob hisobiga, keyingi qilayotgan kishilarning savobi ozayib qolmaydi. Balki, Alloh taoloning Uzi har ikkisiga ham alohida-alohida savob beradi. Kimda-kim biror yomon ishni sunnat (urf-odat)ni joriy qilsa, unga usha ishning gunohi va qiyomatgacha shu amalni qiluvchi kimsalarning gunohlaridek gunoh borib turadi. Bu kishiga boradigan gunoh evaziga hozirda shu gunoh ishni qilgan kimsalarning gunohi kamayib qolmas. Balki, Alloh taolo hammalariga alohida-alohida gunoh yozadi”. Mazkur muborak hadisi sharifdagi “Sunnat” suzi aynan uzbek tilidagi “urf-odat” manosida kelgandir. Demak, har qanday urf-odat ham yomon bulavermas ekan. Balki, uning mazmun-mohiyati, natijasi etiboridan yakhshi va yomonga bulish maqsadga muvofiq ekan.
Yuqorida aytilganlardan khulosa qilib, quyidagilarni aytishimiz mumkin: muqaddas Islom talimoti diniy va milliy qadriyatlarimizga zid bulmagan, jismoniy va manaviy zarar keltirmaydigan, umummanfaatli, “ommaviy madaniyat” ga targib qilmaydigan, jamiyatning taraqqiyotiga tusiq bulmaydigan, uning kelajagiga rahna solmaydigan har qanday zamonaviy urf-odat va ananalarga hech qachon tusqinlik qilmaydi. Ammo, yuqorida aytilgan bazi urf-odatlarimizni amalga oshirishda haddan oshilsa, uni bartaraf qilish tadorigini kuradi. Masalan, bugungi kundagi hatto Davlat idoralari tomonidan ham ikhchamlashtirishga buyurilayotgan urf-odatlardan bulmish quyidagi bazi odatlarni oqlamaydi ham:
1. “Beshik tuy” dagi kelin tomonga solinadigan “soliq”lar;
2. “Sunnat, khatna, chukron tuy” dagi ortiqcha dabdababozlik va kelin tomonning qay ahvolda bulishiga qaramay, ularga tuyga buqa va sarpolar olib kelish majburiyatining yuklanishi;
3. “Nikoh tuy” dagi “ZAGS” qilish odati; (Bazi hollar ZAGS paytida mast holda mashina haydovchi kuyovjuralarning “sharofati” bilan tuyning azaga aylangani ham achchiq haqiqat);
4. Kelinning ota-onasi kelin-kuyovning yashash joyini mebel va boshqa turli uy jihozlari bilan tuldirib berishi;
5. “Chaqirdi”, “Qirqta savat qilish”;
6. Andijon shevasida “Mazar edi” deb ataluvchi marosim va kelin tomondan qirq kun davomida kuyovning oilasiga kabi odatlar.
7. Ulim marakalaridan sung qilinadigan “uch, etti, yigirma, qirq, yil oshi” kabi musibatzadalarning ruhiy musibatining ustiga iqtisodiy musibat bulmish, uzlarida imkoniyatlari yuq bula turib, qarz olib bulsada qilish kabi odat tusiga kirgan urf-odat, anana va boshqa marosimlarni ijobiy baholamaydi, albatta. Balki, ulardan qattiq qaytaradi. Har qanday urf-odat va marosimlarni shariatning umuminsoniylikka yugrilgan qonun-qoidalari doirasidan chiqmagan holda amalga oshirish kerakligini takidlaydi.
