UTKAN KUNLAR – (Romandan boblar)

YOzguchidan

Modomiki, biz yangi davrga oyoq quydik, bas, biz kh.ar bir yusunda ham shu yangi davr- ning yangiliklari ketidan ergashamiz va shunga ukhshash dostonchiliq, rumonchiliq va hikoyachilikdarda kham yangarishga, khalqimizni shu zamonning “Tohir-3uhra”lari, “Chor darveiGlari, “Farkhod-Shirin” va “Bakhromgur”lari bilan tanishdirishka uzimizda majburiyat khis etamiz.

YOzmoqqa niyatlanganim ushbu – “Utkan kunlar”, yangi zamon rumonchiligi bilan tanishish yulida kichkina bir tajriba, yana tugrisi, bir khavasdir. Malumki, khar bir ishning ham yangi – ibtidoiy davrida talay kamchiliklar bilan maydonga chiqishi, akhllarining etishmaklari ila sekin-sekin tuzalib, takomulga yuz tutishi tabiiy bir holdir. Mana shuning daldasida khavasimda jasorat etdim, khavaskorlik orqasida kechaturgan kusur va khatolardan chuchib turmadim.

Moziyga qaytib ish kurish khayrlik, deydilar. Shunga kura mavzuni moziydan, yaqin utkan kunlardan, tarikhimizning eng kirlik, kora kunlari bulgan keyingi “khon zamonlari”dan belguladim.

Muallif: Abdulla Qodiriy (Julkunboy)

Birinchi bulim

OTABEK YuSUFBEK HOJI UGLI

1264-inchi hijriy, dalv oyining un ettinchisi, qishki kunlarning biri, quyosh botqan, tevarakdan shom azoni eshitiladir…

Darbozasi sharqi-janubiyga qaratib qurilgan bu dongdor saroyni Toshkand, Samarkand va Bukhoro savdogarlari egallaganlar, saroydagi bir-ikki hujrani is- tisno qilish bilan boshqalari musofirlar ila tula. Saroy ahli kunduzgi ish kun- laridan bushab hujralariga qaytqanlar, kub hujralar kechlik osh pishirish ila mashgul, shuning uchun kunduzgiga qaraganda saroy jonliq: kishilarning shaqillashib suzlashishlari, khokholab kulishishlari saroyni kukka kutargudek.

Saroyning turida boshqalarga qaraganda kurkamrak bir hujra, anovi hujralarga kiygiz tushalgani holda bu hujrada qip-qizil gilam, uttalarda buz kurpalar kurilgan bulsa, munda ipak va adras kurpalar, narigilarda qora chirog sasiganda, bu hujrada sham yonadir, uzga hujralarda engil tabiatlik, serchaqchaq kishilar bulganida bu khujraning egasi boshkacha yaratilishda.

Ogir tabiatlik, ulug gavdalik, kurkam va oq yuzlik, kelishgan, qora kuzlik, mutanosib qora qoshliq va endigina murti sabz urgan bir yigit. Bas, bu khujra bino va jihoz yogidan, kham ega jihatidan diqqatni uziga jalb etarlik edi. Qandogdir bir khayol ichida ulturguchi bu yigit Toshkandning mashhur ayonlaridan bulgan Yusufbek hojining ugli – Otabek.

Saroy darbozasidan ikki kishi kelib kirgach, ulardan biravi darboza yonidagi kimdandir suradi:

Otabek shu saroyga tushkanmi?

Bizga tanish khujra kursatilishi bilan ular shu tomonga qarab yurdilar. Bu ikki kishining bittasi gavdaga kichik, yuzga tula, ozroqqina soqol-murtlik, yigirma besh yoshlar chamalik bir yigit bulib, Margilonning boylaridan Ziyo shohichi deganning Rakhmat otliq uglidir, ikkinchisi: uzun buylik, qora chutir yuzlik, chagir kuzlik, chuvoq sokol, uttuz besh yoshlarda bulgan kurimsiz bir kishi edi. Bu yigit yakhshigina davlatmand bulsa ham, lekin shuhrati nima uchundir boyligi bilan bulmay, «Homid khotinboz» deb shuhratlangan, kishilar Homid orqasidan suzlashkanda uning otiga takilgan laqabni qushib aytmasalar, yolgiz «Homidboy» deyish ila uni tanita olmaydirlar. Homidning Otabek bilan tanishligi bulmasa ham Rahmatka yaqin qarindosh – Ziyo shohichining qaynisi, Rakh,matning togasi.

Ular hujraga kelib kirdilar. Otabek kelguchilarni uluglab qarshiladi.

Bizni kechirasiz, bek aka, – deb Rahmat uzr aytdi, – vaqtsiz kelib sizni tinch- sizladik.

Otabek ularga yuqoridan joy kursatar ekan, yoqimliq bir vaziyatda:

Tinchsizlamadingizlar, bilaks quvontirdingizlar, – dedi, – shakhringizga birinchi martaba kelishim bulgani uchun tanishsizliq, yolgizliq meni juda zerik- tirgan edi.

Shu orada hujraga bir chol kirib ul ham mehmonlar bilan surashib chikdi. Bu chol Hasanali otliq bulib, oltmish yoshlar chamasida, chuziq yuzlik, dunggiroq pesho- nalik, sariqqa moyil, tugarak qora kuzlik, oppoq uzun soqollik edi. Soqolining oqligiga qaramasdan uning qaddida keksalik alomatlari sezilmas va tusida ham uncha uzgarish yuq edi.

Otabek mehmonlarni tanchaga utquzib, fotihadan sung Hasanalidan suradi:

Tuzukmisiz, ota?
Khudoga shukur, – dedi Hasanali, – boyagidan bir oz engilladim. Mazmuni is tekkan ekan.
Bazi yumushlar buyursam…
Buyuringiz, uglim.
Rahmat, ota, bulmasa bizga choy qaynatib bersangiz-chi.
Khub, begim.

Hasanali chikdi. Rahmat Otabek bilan yana bir qaytib sogliq surashqandan ke- yin suradi:

Bu kishi kimingiz buladir, bek aka?

Otabek Rahmatning savoliga javob bermay eshikka qaradi. Hasanalini hujradan uzoqlatib sungra javob berdi:

Qulimiz.

Bu suzdan nima uchundir Homid ajablangan edi.

Qulingiz?
Shundog.

Hasanalini bolaliq vaqtida Erondan kishi ugirlab kelguchi bir turkman qulidan Otabekning bobosi un besh tillo barobariga sotib olgan edi. Hasanalining Otabeklar oilasida qullikda bulganiga ellik yillar chamasi zamon utib, endi Ota- beklar oilasining chin bir azosi bulib ketkan. Khujasi Yusufbek hojiga, ayniqsa, khujazodasi Otabekka itoat va ikhlosi tom bulib, buning evaziga ulardan ham ishonch va hurmat kurar edi. Hasanali uttuz yoshpiq vaqtida sotib olgan bir churiga uylan- tirilgan bulsa ham, ammo ugil-qizlari bulmagan, bulsalar ham yoshlikda ulib ket- kanlar. Shuning uchun bulsa kerak, Otabekka ikhlos quyib, unga uz bolasi kabi qarar: «Ulganimdan keyin ruhimga bir kalima quron uqusa, bir vaktlar Hasanali ota ham bor edi deb yodlasa, menga shunisi kifoya» deb qaror bergan va hozirdan boshlab Otabekka bu tugrida siporishlar berib, undan samimiy vadalar olib yurguchi oq kungil bir qul edi.

Hasanali ustida bulgan haligi gapdan keyin Rahmat suradi:

Toshkanddan nimalar keltirdingiz, bek aka?
Arzimagan narsalar: gazmol, kalapoy afzali va bir oz qozon.
Margilonda gazmol bilan kalapoy afzalining bozori chakkon, – dedi Homid.

Otabek miqrozi bil an sham sukhtasini kesib tuzatdi. Orada yotsirashka ukhshash bir hol bor, nima uchundir bir suzlab ikki tukhtar edilar. Bu ungaysiz holatdan chiqish va, suzga ulab yuborish uchun Rahmat tirishkandek kurinar edi.

Margilonni qanday topdingiz, bek aka, khushlandingizmi, yo?..

Bu savolning javobiga Otabek ikkilangandek va ungaysizlangandek buldi.

Nima desam ekan… Margilonni har holda… khush kurdim, Margilon Turkisto- nimizning tuquguchiliq hunarida birinchi shahridir.

Ikkilanib berilgan bu javobdan Homid bilan Rahmat bir-birlariga qarashib oldilar. Otabek bu holatni sezdi va uzining suzini kulgulikka olib izoh berdi:

Kelgan kunimdan Margiloningizni khushlamay boshlagan edim. Chunki ta- nishlarim yuq, musofirchilik bilinib qolayozgan edi. Endi bu soatdan boshlab Margilondan roziman, negaki, yuqlab kelguchi sizning kabi kadrdonlar ham bulur ekan.
Kechiringiz, bek aka, – dedi Rahmat, – men sizning Margilon kelganingizni bu kun otamdan eshitdim. Yuqsa, albatta sizni zeriktirmas edim.
Aniqmi?
Tugri ran, – dedi Rahmat, – otam Toshkand borganlarida tup-tugri sizning eshikingizga tushsinlar-da, siz saroyga tushing. Bu taraf bilan sizdan upkani biz qilsaq arziydir.
Haqqingiz bor, – dedi Otabek, – ammo birinchidan, sizning havlingizni suroglab topish menga qiyinrok kurindi, undan sung molimizni ortgan tuyakashlar shu saroyga tayinlangan edilar.
Har holda bu uzr emas.

Hasanali dasturkhon yozib qumgon kirgizdi. Odatiy takalluflar bilan dastur- khon va choyga qaraldi. Homid nonni shinniga bulgar ekan suradi:

YOshingiz nechada, bek?

Otabekning labi qimirlamasdan choy quyib utirgan Hasanali javob berdi:

Bekka khudo umr bersa, bu yil hamduna bulsa tuppa-tugri yigirma turt yoshga kadam kuyadilar.
Iigirma turt yoshga kirdimmi, ota? – dedi bek. – Chindan \am necha yoshga kir- ganimni uzim bilmayman.
Iigirma turt yoshga kirdingiz, bek.

Homid tagin suradi.

Uylanganmisiz?
Yuq.

Hasanali Otabekning yolgiz “yuq” bilan tukhtashiga kanoatlanmadi va bu tugrida uz tomonidan izokhlar berishni lozim kurdi:

Bek uchun bir necha joylarga qiz aytdirmak istalingan bulsa ham, – dedi, – av- val takdir bitmaganlik, undan keyin bekning uylanishka bulgan qarshiliqlaridan bu kungacha tuy qilolmay kelamiz. Ulug khujamizning qatiy niyatlari bu safardan qaytgach bekni uylandirishdir.
Manimcha, uylanishdek nozik bir ish dunyoda yukdir, – dedi Rahmat va Otabek- ka yuz ugirdi. – Uylangach, khotining tabingga muvofiq kelsa bu juda yakhshi; yuqsa, munchalik ogir ran dunyoda bulmas.

Otabek Rahmatning bu suzini samimiyat bilan qarshiladi.

Suzingizning tugriligida shubha yuq, – dedi, – ammo shuni ham qushmoq ke- rakki, oladirgon khotiningiz sizga muvofiq bulishi barobarida er ham khotinga muvofiquttab bulsin.
Khotinga muvofiq bulish va bulmasliqni uncha keragi yuq, – dedi Homid eti- rozlanib, – khotinlarga “er” degan ismning uzi kifoya… ammo jiyan aytkandek, khotin degan erga muvofiq bulsa bas.

Rahmat kulib Otabekka qaradi. Otabek ham istehzolik tabassum orasi Homidga kuz qirini tashladi.

Uylanishdagi ikhtiyorimiz, – dedi Rahmat, – ota-onalarimizda bulganlikdan, oladirgan kelinlari ugillariga yoqsa emas, balki uning ota-onalari uzlariga yoqsa bas. Bu tugrida uylanguchi yigit bilan er qilguchi qizning lom-mim deyishka haq va ikhtiyorlari bulmay, bu odatimiz maqul va mashru ishlardan emasdir. Masalan, men ota-onamning yoqdirishlari bilan uylandim… ammo khotinim ota-onamga muvofiq bulsa ham menga muvofiq emas, siz aytgandek, ehtimol men ham khotinimga muvofik emasdirman… Suzingiz juda tugri, bek aka.

Otabek Rahmatning suzini ikhlos bilan eshitdi va “sen nima deysan?” degandek qilib Homidga qaradi.

Jiyan, – dedi Homid Rahmatka qarab, – boshlab uylanishing, albatta, ota-onang uchun bulib ulardan ranjib yurishingni urni yuq. Khotining kunglingga muvofiq kel- mas ekan, muvofiqini olib, khotinni ikki qil. Bunisi ham kelishmasa uchunchisini ol. Khotinim muvofiq emas deb zorlanib, hasratlanib yurish er kishining ishi emas.

Rahmat Otabekka kulimsirab qaradi-da, togasiga javob berdi.

Khotin kupaytirib, ular orasida azoblanishning nima hikmati bulsin? – dedi. – Bir khotin bilan muhabbatlik umr kechirmak, manimcha, eng maqul ish. Masalan, ikki khotinliqning bittasi sizmi? Uyingizda har kuni janjal, bir daqiqa tinchligingiz yuq.
Seningdek yigitlar uchun. albatta, bitga khotin kham ortiqchalik qiladir, – deb kuldi Homid. – Kub khotin orasida azoblanish uzi nima degan suz? Qamchingdan kon tomsa, yuzta khotin orasida ham rohatlanib tiriklik kilasan. Men bu kungacha ikki khotin urtasida turib janjalga tuygunimcha yuq, ammo khotinni uchta qilishga ham uyim yuq emas.
Sizga taraf yuk, toga.

Homid magrur bir tusda Otabekka qaradi. Otabek uning suzidan kulimsiragan edi.

Hasanali palovga urnash uchun tashqariga chikdi. Otabek mehmonlarga choy quyib uzatdi. Homidning haligi suzidan keyin oradagi bahs kesilgan edi. Uchovlari kham bir narsaning khayolini surgandek kurinar edilar. Bir necha vaqt shu holda qolishib Rahmat togasidan suradi:

Mirzakarim aka qizini erga berdimi, eshitdingizmi?

Bu savoldan nima uchundir Homidning chehrasi buzildi va tilar-tilamas javob berdi:

Bundan khabarim bulmadi. Gumonimcha, bermagandir.

Rahmat suzdan chetda qoldirmas uchun Otabekni ham oraga oldi:

Bizning Margilonda bir qiz bor, – dedi, – shundog kukhdikki, bu urtada uning ukhshashi bulmas, deb uylayman.

Homid bir turlik vaziyatda er ostidan jiyaniga qaradi. Togasining holidan kha- barsiz Rahmat suzida davom etti:

Shahrimizda Mirzakarimboy otlig bir savdogar kishi bor, bu shuning qizidir. Balki siz Mirzakarim akani tanirsiz, u bir necha vaqt Toshkandda qutidorliq qilib turgan ekan?
Yuq… Tanimayman.

Homidning yuzidagi boyagi holat yana ham kuchlanib guyo tokatsizlangandek kurinar edi, Rahmat davom etti:

Uning havlisi poyafzal rastasining burchagidagi imoratdir. Uzi davlatmand bir kishi; Toshkand ashroflarining kublari bilan aloqador bulganliqdan balki otangiz bilan tanish chiqar.
Ehtimol, – dedi Otabek va nima uchundir gayri-ikhtiyoriy bir tebran- di. Uning yuzida bir uzgarish va vujudida bir chayqalish bor edi. Undagi bu uzgarishdan Rahmat khabarsiz bulsa ham, ammo Homid uni er ostidan taqib etar edi. Bu taqib Otabekdagi haligi uzgarishni paykabmi yoki tasodifiymi edi, bu tugrida bir mulohaza aytish, albatta mumkin emas. Yana bir necha vaqt jim qoldilar.
Endi biznikiga qachon mehmon bulasiz, bek aka?

Rahmatning bu suzi bilan Otabek khayolidan bosh kutardi:

Khudo khokhdagan vaqtda bularmiz…
Iuq, bek aka, – dedi Rahmat, – siz aniqlab bir kunni tayin qilingiz, biz bu erga sizni taklif qilgali kelganmiz.
Ovora bulmoqning nima zarurati bor?
Bunda ovora bulish degan narsa yuq. Iloji bulsa sizni bu saroydan havliga kuchiramiz. Hozirga bir kunni tayin qilib bizga mehmon buling-chi… Otam sizning bilan ulturishib Toshkand ahvolotini suzlashmakka mushtokdirlar.
Bu saroydan sizlarnikiga kuchishim ogir, – dedi Otabek, – ammo otangizning ziyoratlariga borishga har qachon hozirman.
Sog buling, bek aka, boradirgan kuningizni tayin qila olasizmi?
Malumingiz, kechalari bush bulaman, shuning bilan birga otangiz qaysi vaqtni ikhtiyor qilsalar ijobat etishdan uzga choram bulmas.
Salomat bulingiz, – dedi Rahmat, – shuni ham sizdan surayin: ulturishka betona kishilar kham aytilsa mumkinmi, ozor chekmasmisiz? Chaqirilganda kham uzimizga yaqin va akhl kishilar bulur, masalan, Mirzakarim qutidor kabi.

Bu vaqt Otabekning tusiga ham haligidek uzgarish chikdi ersada, lekin sezdir- maslikka tirishib javob berdi:

Manim uchun farqsiz.

Oshdan sung mehmonlar bilan khayrlashib chikdilar.

KIROYI KUYaVING ShUNDOG BULSA!

Poyafzal bozori va uning burchagidagi havli… Uquguvchi, albatta, bu havlining egasi bilan tanish chiqar. Kurimsiz, chirk bosib qoraygan, juda kub khizmat qilib keksaygan, ochib-yopqanda anvoi – turlik dodi-faryod qiladirgan, bunda sanalgan sifatlarini bir erga jamlab natija chikarganda “sharti ketib, parti qolgan” bir darbozaning ostonasidan uch-turt qadam ichkariga kirilsa Bukhoro zindonlaridan birini khis etilur va qorongu yulakning nihoyatidagi yoruqliqqa tomon oshiqilur. Qoqilib-suqilib yulak zindonidan qutilingach bir ulug ariq yoqasiga, urdadek havliga chiqilur va rokhat tin olinur. Havlining kun chiqarida kun botishiqa qaratib solingan, uncha makhtarliq bulmasa ham ammo zamonasining oldingi binolaridan hisoblangan bir ayvon bilan bir uyga kuz tushadir. Sahn va binolar kishi zotidan bush, shuning uchun bu havli oilaning tashqarigi qismi – mekhmonkhona ekanligi ong- lashilur.

Sahnning tun va kun botar jikhatlari kichkina khujralar bilan uralgan va bu khujralarning barcha eshiklari yopiq va qulflangan holda bulib mollar bilan band- ligi va uy egasining davlatlik kishi bulganligi bilinur.

Havlining janub tarafi dukonlar orqasi, ammo katta tup gilos yogochlari qoplab yotadirlar.

Endi biz tashqari havlini quyib mehmonkhonaning yonidan ichkariga kiramiz. Ichkari khavlining yulagi ham nargisidek usti va bagri yopiq qorongu, yulakning nikhoyatiga borib ungga yurilsa akhtakhonaga, chapka yurilsa birinchi martaba kirgani- mizdek ulug bir khavliga chiqarmiz. Havlining turt tarafi turlik ekhtiyoj binolari bilan va turdagi binoning ikki bikini katta uylar bilan uralgan bulib, shu ikki uyning orasiga ulturgan koshinkor va naqshin chorkhari ayvon bu khavlining birinchi martaba kuzga chalinadirgan ortiqliqlaridandir. Shu chorkhari ayvonning urta bir erida, ustiga atlas kurpalar yopilgan tanchaning turida devorga suyanib, avrasiga qora movut sirilgan sovsar pustin kiyib bir kishi ulturadir. Bu kishi bilan ikkinchi martaba tanishib ulturmaymiz, chunki, bu odam uquguchi bilan tanishqan – Mirzakarim qutidor. Tanchaning ikki biqinida ikki khotin: bulardan bittasi ichidan atlas kuynak, ustidan odmi khon atlas guppi kiygan, boshiga oq dakanani khom tashlagan, uttuz besh yoshlar chamali. guzal, khush bichim bir khotin. Yuzidan muloyimlik, eri- ga itoat, tugriliq manolari tomib turgan bu khotin qutidorning rafiqasi – Oftob oyim, ikkinchisi etmishlardan utkan bir kampir. Oftob oyimning onasi – Oysha bibi. Uchoq boshida qupolgina, qirq besh yoshlar chamaliq yana bir khotin choy qaynatib yuradir. Bu khotin ersa oilaning churisi – Tuybeka. Biz bular bilan tanishishni shu erda qoldirib ayvonning chap tarafidagi daricha orqalik uyga kiramiz, ham uyning turiga solingan atlas kurpa, par yostiq quchogida sovukdan erinibmi va yo boshqa bir sabab bilanmi uygoq yotqan bir qizni kuramiz. Uning qora zulfi par yostiqning turlik tomoniga tartibsiz suratda tuzgib, quyuq jing- gila kiprak ostidagi timqora kuzlari bir nuqtaga tikilgan-da, nimadir bir narsani kurgan kabi… Qop-qora kamon, utib ketkan nafis, qiyiq qoshlari chi- mirilganda, nimadir bir narsadan chuchigan kabi… Tulgan oydek guborsiz oq yuzi bir oz qizilliqqa aylangan-da, kimdandir uyalgan kabi… Shu vaqt kurpani qayirib ushlagan oq nozik qullari bilan latif burnining ung tomonida, tabi- atning nihoyatda usta quli bilan qundirilgan qora kholini qashidi va boshi- ni yostiqdan olib ulturdi. Sariq rupokh, atlas kuynakning ustidan uning urtacha kukragi bir oz kutarilib turmoqda edi. Turib ulturgach boshini bir silkitdi-da, ijirganib quydi. Silkinish orqasida uning yuzini tuzgigan soch tolalari urab olib jonsuz bir suratka kirgizdi. Bu qiz suratida kuringan malak qutidorning qizi – Kumushbibi edi.

* * *

Qutidor mehmonlarni junatib yotish uchun echinar ekan, Oftob oyim suradi:

Chiroylik yigit, aqllik yigit, deb makhtiy-makhtiy Tuybekaning ichagi uzildi, u kim edi?
Mehmonimiz usha edi, – dedi qutidor, – toshkandlik Yusufbek hoji otlig yaqin oshnamning ugli.
Tuybekaning makhtaganicha bormi, uzi?
Bor, – dedi qutidor va gitalandi^[1]^[2], – khudo kishiga ugil bersa shundayini bersin-da.

Oftob oyim kula-kula Tuybekaning Otabek tugrisida suzlagan gaplarini va Kumush bilan bulgan mojarosini suzlab chikdi. Qutidor kh.am kulgidan uzini tukhtatolmas ekan:

Tentagingning aqli balo, kiroyi kuyaving shundog bulsa, – dedi.

Savol va topshirikdar:

Roman bilan tanisha boshladingiz. Roman poetikasi,tasvir ohangining
Nima uchun Qodiriy roman syujetini keyingi “khon zamonlari”dan,tarikhimizning eng kirlik, kora kunlaridan oldi ?
Otabek portreta chizilgan urinlarni qayta uqing. YOzuvchi Otabek portretini tasvirlashda qanday badiiy vositalardan foydalangan?
Otabek, Ziyo shohichining ugli Rahmat, Homid tasvirlarini uzaro kiyoslang. YOzuvchi adabiy portret tasviri bilan uning kharakterini qanday chambarchaslikda tasvirlagan?
Otabekning Hasanaliga munosabatini kanday baholaysiz? Shu urinda Otabek kharakterining kanday kirralari ochilyapti?
Rahmat va Homidning umr yuldoshiga bulgan karashlarini uzaro kiyoslang. Siz kimning fikriga qushilasiz?
Kumush hakida ran ketganda Homid nima uchun tinchsizlana boshladi? Otabekning “gayri-ikhtiyoriy tebranishi”, “… yuzida bir uzgarish va vujudida bir chayqalish” borligining boisi nimada?
Homid Otabekdagi uzgarishni paykab uni er ostidan takib eta boshladi. Nima uchun?
“Poyafzal bozorining burchagidagi havli“ tasvirini kayta ukib chiqing. Sizda kanday khlssiyot paydo buldi?
Kumush portreta chizilgan urinlarni qayta uqing. U siz tasavvur qilgan Kumushga ukhshaydimi?
Nima sababdan Mirzakarim kutidor Otabek haqida “… kiroyi kuyoving shundog bulsa…“ degan khulosaga keladi?

Uchinchi bulim

MUSULMONQUL ISTIBDODIGA KhOTIMA

Qish chiqar oldi. Musulmonqul voqiasidan yigirma kunlar chamasi keyin edi. Mukhammad Rajab qurboshining uyidan ikki-uch kaytalab kishi kelabergandan keyin, Yusufbek koji ilojsiz qolib borishqa majbur buldi.

Yiginda Muhammadniyoz qushbegi, Qosim mingboshi, Qambar sharbatdor, Karimqul ponsadlardan tortib Toshkandning etuklik ashrof va ayonidan un beshlab odam bor edi.

Mekhdyunlar uchun meva-cheva, quyuq-suyuq tortildi. Ziyofat tukun edi. Emak as- nosida Niyoz qushbegi suzlab yiginning maqsadi bilan akhdi majlisni tanishdira bordi:

– Ogalar, inilar! Bilindiki, ogaynilar bir tan, bir jon bulsalar qipchok kasofatidan qutilish uncha qiyin tushmas ekan. Mundan bir oy ilgari biz qanday holda edik? Musulmonkulning omonsiz qilichi ogaynining bugzida edi. Khudo hoji akamizning umrini uzun kilib, bola-chaqasining egaligini kursatsinki, avvalo uning aqllik tadbiri, undan keyin ogaynining bir yoqadan bosh chiqarishi soyasida Musulmonqul balosidan engilgina qutildik. Ammo bu qutilishni chin qutilish deb bulmaydi. Nega desalaringiz, oq it bulmasa, qora it tovoq-qoshiqqa tegmakda. Hali biz sahroyi qipchoq elidan uzil-kesil qutilganimiz yuq. Anovi Musulmonqul bulmasa, boshqa Alimqulning bosh kutarishi aniq, – dedi qushbegi va dasturkhondan chuqinib davom etdi. – Normuhammadning rayini deb, hamma ikh- tiyor uz qulimizda bulgani holda, Utabboyni mingboshi belgulab yuborduq… Bu ham uzimizning eng katta khatolarimizdin. Men usha kundan beri uz-uzimdan bugilib yuriyman: Musulmonqulning iti bulmasa, uzimizdan mingboshi bularliq odam qurib qoluvdimi, deyman. Yuq, ogalar, temirni qizigida suqib qolish kerak! Qachongacha biz bu sahroyi itlar bilan sanu manga borishib yuramiz? Yakhshisi shulki, bu bosh ogriqlarni bir varakay oradan kutarib tinchishaylik. Biz shu erdagi ogaynilar bilan kengashib bir gapka tukhtab quydiq. Ammo bu maslahatning hoji akamizga ham maqul tushmogida shubha qilmaymiz. Bu uyimizga khon ham bir narsa demasa kerak. Quqon, Margilon, Andijon, Ush va boshqa erlarning ogaynilari ham bu gapdan bosh tulgamaslar. Nega desangiz, qipchoq degan iflos barchani ham jonidan tuydirdi, – dedi va nosqovogini qoqa-qoqa bir otimini tilining tegiga tashladi.

Yusufbek hoji haligi ran suzlanganda qulidagi piyolasini chayqatib ogir bir holat kechirgan va chuqur bir sukutka ketkan edi. Boshqalar bulsa Niyoz qushbegining suzidan keyin bir kuzdan deyarlik hojining yuziga tikilgan edilar. Hoji miq et- may ultura bergach, Qambar sharbatdor uzining khipcha tovushi bilan qushbegining gapini kuchlab tushdi:

Suzingiz juda tugri, qushbegi, – dedi, – siz aytkandek, bizga ikki yul bor: qipchoqni qirib yuyish va yoki butunlay qipchoq qulida qolib ketish.

Yusufbek hoji kutarilib Qambar sharbatdorga qaradi va majlisni er ostidan kuzatib chiqib, yana jim qoldi.

Karimqul ponsad hojini turtmak maqsadida:

Kengashlik ish tarqamas, deganlar. Hoji akamiz uylashib javob bersinlar-chi, akhir, – deb quydi.
Bilmadim… – dedi nihoyat hoji, – sizlarning muddaonglarga tushunmadimmi yoki tushunsam ham uzimga yotishib kelmadimi, hayronman.

Niyoz qushbegi boshini qashib oldi:

Nimasiga hayronsiz, hoji!
Maqsadlaringiz Qambarbekning aytkanidek qipchoqni kesishmi?

Qushbegi ikkilanmay javob berdi:

Kesish!
Sizlarni, – deb istehzolanib kuldi hoji, – bu ishka nima va kim majbur qiladur?

Qushbegi yoronlariga qarab oldi:

Savolingiz qiziq, – dedi, – sababi bizlardan ham kura sizga malum bulsa kerak-ku.
Durust aytasiz, – dedi hoji boshidagi sallasini olib, – Musulmonqulni haydamoqqa majbur bulgan edik – haydadiq. Barcha yomonliq ushaning boshi bilan birga ketkandek qipchoq ogaynilar ila totuklashdik, qipchoqlarning eski adovatla- ri bitdi… Bas, bizga tagin nima kerak?

Hojining bu gapi majlisni bir-birisiga alanglatib quydi. Ammo qushbegi sirni boy bermas uchun tirishkandek qilib kuldi:

Musulmonkul endi tinch yotar, deb uylaysizmi?
Albatta, uylamayman, lekin Musulmonqulni tinchimaydir deb hulu quruk qipchoqqa tig tortish hech bir akdga sigadirgan ran emas. Uzingiz, qushbegi, ayting- chi, biz bu kungacha yomonliqni kimdan kurdik? Qipchoq otliq khalkdanmi yoki uning sanoqliq bulgan bir necha kishilaridanmi?
Nafsilamrni aytkanda, biz qipchoq deganning har birisidan kham dakki eb kelamiz.
Suzingizda yanglishliq bor, qushbegi! Agar siz nafsilamrga qarasangiz ikki khalkni bir-birisiga sovuq kursatib, adovat tukhumini sochib kelguchi bir nechagina odam bor… Menga qolsa mamlakatni tinchitish uchun shular tugrisida uylash kerak. Nainki, turtta muttahamni deb butun bir khalkka khujum qilish!
Siz aytkandek, yomon turttagina emas, hoji! Sahrodan kelgan har bir qipchoq bizning elkamizga minmakchi. Bizning tovogimizga tumshugini tiqmoqchi – bunga qolganda ishni bir oz engil uylab turibsiz, hoji aka!

Qosim mingboshi:

Hoji akamning khamma gaplari faqat rakhmdillikdan aytiladir, – dedi, – ammo uylash kerakki, kipchoq bu kungacha ozgina ogaynining qonini tukdimi? Anovi kun Marajabbek bilan khisoblashib kursak, Quqonning uzidan ikki yilning ichida etmish sakkiz bek uldirilibdir. Hali bu hisobka fuqarodan uldirilgan bechoralar kirmaydir.
Men bu haqiqatlardan tonib turganim yuk, mingboshi. Ammo biz senga sen, deb javob bermasak, bizniki aql va insof doirasidan chiqmasa deyman…

Oradan birav khojining suzini buldi:

Aql, insof bilan ish qila-qila endi juda tuydik.

Hoji sukut qildi, uzining shunchalik gaplarini havoga ketib turganini, majlisning Niyoz qushbegi ruhida borganligini yakhshi sezdi. Mundan boshqa Niyoz qushbegining bunday bir fikrga kelishi uchun uni nima majbur qilgan – buni kham ochiq ongladi. Niyoz qushbegining barcha kinasi Utabboyning mingboshi belgulan- gan kunidan boshlanganini, “men turgan erda, qipchoq mingboshi bulsinmi!” degan kek orasida bu fikr faqat uning tomonidan maydonga chiqarilganligi Yusufbek khojining mulokhazasidan utdi. Majlisning boshqa azolariga bulsa, ish yugidan yumush chiqarishqa talabgor bekorchilar, deb qaradi.

Albatta, el foydasidan kura uz manfaatini oldinga surguchi bu chutalchi be- klarga qarshi khojining sovuqqonlik saklay olishi va asabiylashmasligi mumkin emasdi.

Beklar, – dedi, – manim khamma mulokhazam yurt, el manfaati nuqtasidan turib aytiladir. Men hech bir vaqt inkor qila olmaymankim, yolgiz uz garazi yulida ish qilguchi palid kishilar qipchoqlar orasida bor bulganidek, bizda ham yuk emas… Balki anovilarda unlab bulsa, bizda yuzlab bor. Uzi bizning kuzimizga itdek sovuq kuringan qipchok bachcha Normuhammadning el uchun qilib turgan tugri khizmatini men uz umrimdagi Toshkand beklari orasida birinchi martaba kuraman. Buni siz, yakhshilar ham inkor qila olmassiz. Bas, ayb qipchokda emas, balki uning manfaati shakhsiyasi yulida ish kurguchi boshliqlarida va qipchoqlar uylagandek gunoh qora cho- ponlilarda bulmay, balki uninguch-turt manisiz beklarida!.. Birodarlar! Urus uz ichimizdan chiqadirgan fitna-fasodni kutib, darbozamiz tegida qur tukib yotibdir. Shunday mashhar kabi bir kunda biz chin yovga beradirgan kuchimizni uz qulimiz bilan uldirsak, sen falon deb qirilishsak holimiz nima buladir. Bu tugrida ham fikr kilguchimiz bormi? Kunimizning kofir quliga kolishi tugrisida ham uylaymizmi yoki bunga karshi khozirlik kurib kuyganmizmi?!

Hoji uzini tutolmay kuz yoshisini oq soqoliga quyib davom etti:

Mana, birodarlar! Siz uz qipchogingiz uchun qabr qazigan fursatda, sizga ik- kinchilar tobut chopadir. Biz qipchokka kilich kutarganda, urus bizga tup uqlaydir. Siz dunyoda uzingizning yagona dushmaningiz kilib kipchoqni kursangiz, men boshqa yovni har zamon uz yakinimga etkan kuraman! – dedi va ruymoli bilan kuz yoshisini artib urnidan turdi. – Agarda dunyodan utayozgan bir keksangizning maslahatiga quloq bersalaringiz bu fikringizdan kayting, birodarlar! Illo Yusufbekni uldiga chikarib, bu shum ishingizdan meni tashqarida hisoblangiz! – dedi va majlisning ulturing, tukhtang suziga quloq solmay, ulturishni tashlab chikdi.

QIPChOQQA QIRGIN

Kechki soat turtlarda Qoymas darbozasidan kaytib shaharga kirdilar-da, dar- bozadan un adim narida boshi tanidan olingan uch kishining gavdasiga yulikdilar. Otabek bu holga tushunmadi, chunki ahyonda osiladirgon gunohkor Eski namozgoh do- riga elitilar edi. Shunga kura darbozabonni hujrasidan chakirib suradi:

Bular qanday gunokhdsorlar ekan?

Darbozabon bekni tanib qul qovishtirdi:

Taksir, qipchoqlar.

Gunokhdari nima ekan?

Darbozabon yotgan gavdalarga qarab oldi va bekning yaqiniga keldi:

Uzlari bilarlar-ku, taqsirimning… begimga aytkulugi yuq…

Gunokhdari nima, akhir?
Akhir kipchoqlar-da, turam.

Otabek dikqatlandi:

Qipchoqlar ekanini bildim, ammo gunokhlari nima deb sizdan surayapman!

Darbozabon kul kovishtirgancha Otabekka ajablanib qaradi:

Aniq khabarlari yuqmi taqsirimning? – deb yana suradi.

-Yuq.

Voy-boyov taqsir, bu kun ertalabdan beri kuringan qipchoqni suyib yurdilar- ku. Gunokhdari surishtirilmadi, taqsir, – dedi va uluklarning yoniga yurib kelib izoh berdi, – manovisini uyidan olib chiqib suydilar, manovisi manim yonimda turgan darbozabon edi – rakhmatlik. Manovisini tanimayman va lekin uzi qipchok bulsa kerak. Otabek dahshatlanib yonidagi Aliga qaradi, Ali esa yotqan jonsiz gav- dalarga qarab labini tishlab turar edi.
Kimlar uldirdi? – deb Otabek dahshat ichida darbozabondan suradi.
Bu erga kelguchilar yigirma choqli edilar, uzimizning Toshkand yigitlaridan ham bor, quqonliqlar ham kurinadilar. Uzlari ham qipchoqni qidira berib khamma yoqni tozayam galvir qilib yubordilar-da, taqsir… Quqonga ketkan beklardanmi, khon- danmi, ishkilib, shunaqa buyruq kepti-da, taksir… Bizlar khizmatkor odam – nimani bilaylik, turam!

Otabek masalaga tushungandek buldi va dahshat ichida Ali bilan yulga tushdi. Uttiz qadam bosmay tagin ikki ulukka uchradilar. Un adimda bir jonsiz gavda…

Endi Ali suramay chidamadi:

Nauzanbillokh, bu nima degan ran, bek aka?!
Suramang!
Yug-a, – dedi Ali, – akhir khammasi ham gunohkormikin?
Gunohkor!.. – deb zaharkhanda qildi bek, – Musulmonqulni bilarsiz, albatta?
Nega bilmay, ikki oy ilgari qochigini ham kurdim…
Bilsangiz, – dedi bek, – bularning hammasi ushaning gunohiga uldirilgan ukhshaydir!

■ – Shu ham gapmi, khudoyo tavba!

Adim sayin bir ulukka uchrar edilar. Ali sanab kelar edi, guzarga etkanda sanok etmishdan ortdi. Hali bu birgina tugri kuchaning khisobi bulib, keng Toshkandning uzga kuchalarini ham hisobga olganda faji bir adad tashkil etishi malum. Guzar- ning ichiga kirganda qator chizilgan kirq choklik uluklarni kurdilar…

Kun asrdan ogib shomga yaqin, shuning uchun guzardagi dukonlardan ochugi uch- turtta, jumladan, Hasanali ham yarim ochiq dukonni oldida ulturar edi.

Sog keldingizmi, bek! Biz bu erda yuz khil vasvasaga tushib tashvish tortdiq, – dedi Hasanali.

Otabek boshqa khayolda edi. Hasanalining suzini guyo eshitmagandek suradi:

Bu kun dadam qaerda edi?
Sizdan keyin urdaga ketkan edilar. Bir soatdan keyin shoshqannamo qaytib keldilar-da, sizni suradilar, shundan sung qayokka ketkanlarini bilolmadim.
Qachondan boshlab qipchoqni suydilar?
Otangizni kelishi bilanok, – dedi Hasanali va entikib fojiani hikoya qildi. – Ey… bek, rahmsizlik bunaqa bular ekan… Khudda qiyomat buldi! Bechora- lar nima gunoh kildilarkin? Uyida halol kasbini qilib uturganlargacha tutib suydilar… Ey bechoralar, qanday gunokhlari bor ekan?! Yigitlar tutib kelturib turadilar, jallod bosh kesib boradir. Bu nogakhoniy qazodan eslari chiqib ketkan bechoralar yiglashadilar… Ayniqsa bir buyoqchi… khuddi khum yonidan tutib kelgan- lar – quli buyoq… Ey khudo, men nima gunoh qildim, deb yiglaydir… Chidab bulmadi, dukonni yopib qochdim, kublar kham qochdilar… tagin bir…
Bas, – dedi Otabek. Hasanali khikoyadan tukhtadi, chunki bekning yuragi ezilib oqish darajasiga etib, Ali Ota bilan khayrlashmasdanoq qochqan edi… Uyga borib kechki oshni kham emadi va otasiga ham uchrashmadi, guyo shu yirtqichlar dunyosidan yashiringandek oq kundayoq tushagiga yotib, kurpasiga burkanib oldi. Uning bu holiga uy ichi tushunganlari uchun, nima qildi, deb suramadilar va yoniga kham kelmadi- lar…

Yusufbek hoji ertalab choyni Otabek bilan birga ichish uchun mehmonkhonaga chikdi. Otabek tersaygancha kelib choyga ulturdi, otasiga salom bermadi. Chunki ul uz otasini qipchoq qirginining bosh omillaridan deb qaror quygan edi. Choy yarimlay yozdi. Oradan churk etkan suz chiqmadi.

Nikhoyat, ugliga engillik berish niyatida hoji tilga keldi:

Khafa bulma, uglim.
Sizlarga ukhshab, – dedi istekhzolanib, – quvonaymi?

Hoji uglining qandok fikrda va nima uchun tersayganini bildi.

Yanglishasan, uglim. … – dedi. Kuziga yosh oldi. – Uzing uylab kur uglim, uz qulimiz bilan uzimiznikini kesishimizdan mamlakat uchun qanday foyda bor? Basharti men bu vakhshatka ishtirok qilgan bulsam, kaysi aql va kanday manfaatni kuzatib kushilishgan bulaman? Agarda manim yurt suramoqqa va shu vosita bilan boylik orttirmoqqa orzum bulsa, boshkalardan ham kura uz uglimga – senga ma- lum bulmasmidi? Nega khar bir narsaga etkan aqling shunga qolganda oqsaydir. Nega yongan yurakimga yana sen kham zakhar sochasan?!

Titralib va tulqinlanib aytilgan bu suzlar Otabekni ukintirdi, ulganning ustiga chiqib tepish qabilidan bulgan uz hujumining haqsiz ekaniga tushundi.

Yusufbek hoji bitta-bitta yotigi bilan majlis hakida bayon qilib, uzining qarshi tushkanini va ularga ukdira olmagandan keyin, majlisni tashlab chiqib ket- kanini suzlab kelib dedi:

Biror soatlar sung orqamdan Niyoz qushbegi kelib mendan afu suradi va maj- lisning u fikrdan kaytqanini, uzlarining khatoga ketkanlarini aytdi. Men khursand bulib, bu ishning zararini yana isbot qilib chikdim. Niyoz men bilan khayrlashar chogida: “Jon khoji aka, endi ran shu erda qolsin, bitta-yarimta eshitgudek bulsa, biz erga qararliq bulmayliq, ulturishning katta iltimosi sizdan shul”, dedi. Men bu iblisona aldovga uchib, bu tugrida na senga va na Normuhammad kushbegiga ogiz och- madim va ularning Quqonga fotihauchun quzgalishlaridan hech bir shubhalanmadim… Eh, shaytonlar!

…Otabek uzining urinsiz gapidan uyalgannamo erga qaradi va bir muncha vaqt fikrga ketib ulturgandan sung suradi:

Yirtqichlarning bu qirgindan qanday muddaolari hosil bularkin?
Maqsadlari juda ochiq, – dedi hoji, – bittasi mingboshi bulmoqchi, ikkinchisi Normuhammad urniga minmakchi, uchinchisi yana bir shaharni uziga qaram qilmoqchi. Khon ersa Musulmonqulga bulgan adovatini kipchoqni qirib alamdan chiqmoqchi. Menga qolsa urtada shundan boshqa khech ran yuq, uglim. – dedi va bir oz tukhtab da- vom etdi: – Men kub umrimni shu yurtning tinchligi va fuqaroning osoyishi uchun sarf qilib, uzimga azobdan boshqa hech bir qanoat hosil qilolmadim. Ittifoqni ne el ekanini bilmagan, yolgiz uz manfaati shakhsiyasi yulida bir-birini eb, ich- kan mansabparast, dunyoparast va shuhratparast muttahamlar Turkiston tuprogidan yukolmay turib, bizning odam bulishimizga aqlim etmay qoldi. Biz shu holda keta- dirgan, bir-birimizning tegimizga suv quyadirgan bulsaq yaqindirki, urus istibdo- di uzining iflos oyogi bilan Turkistonimizni bulgatar va biz bulsaq uz qulimiz bilan kelgusi naslimizning buyniga urus buyindirigini kiydirgan bularmiz. Uz naslini uz quli bilan kofir quliga tutqin qilib topshirguchi – biz kur va aqlsiz otalarga khudoning lanati, albatta, tushar, uglim! Bobolarning muqaddas gavdasi madfun Turkistonimizni tunguzkhona qilishqa hozirlangan biz itlar yaratguchining qahriga, albatta, yuliqarmiz! Temur Kuragon kabi dohiylarning, Mirzo Bobur kabi fotikhdarning, Forobiy, Ulugbek va Ali Sino kabi olimlarning usib-ungan va na- shu namo qilganlari bir ulkani halokat chuquriga qarab sudraguchi, albatta, tangri- ning qahriga sazovordir, uglim! Gunohsiz bechoralarni bugizlab, bolalar yatimkho- nalarini vayron qilguchi zolimlar – qurtlar va qushlar, erdan usib chiqqan giyokhdar qargishiga nishonadir, uglim!..

Savol va topshirikdar:

Niyoz Qushbegining majlis akhdiga aytgan suzlaridan usha davrdagi siyosiy akhvolni tasavvur qilishga urinib kuring.
Nima uchun butun majlis akhli Yusufbek khojining fikrini bilishga qiziqdi?
Musulmonqulgabulgannafratnibutunqipchoqakhdigaburishgakharakatqilganlarning suzlarini qanday bakholaysiz?
Yusufbek hojining bu kungacha yomonlikni kimdan kurdik? Qipchoq otliq khalqdanmi yoki uning sanoqli bulgan bir necha kishilaridanmi?”- degan fikri nima uchun majlis akhdini insofga keltirmadi?
Yusufbek hojining Ammo biz senga sen deb javob bermasak, bizniki aql va insof doirasidan chikmasa deyman…” degan fikrini qanday bakholaysiz?
YOlgiz uz garazi yulida ish qiluvchi palid odamlar kipchoqlarni orasida bor bulganidek, bizda kham yuq emas. Balki anavilarda unlab bulsa, bizda yuzlab bor” suzlarini sharhlashga urinib kuring.
mashhar kabi bir kunda biz chin yovga beradigan kuchimizni uz qulimiz bilan uldirsak, sen falon deb qirilishsaq holimiz nima buladir”,-deb Yusufbek hoji majlis ahlini qanday khavfdan ogokhlantirmoqchi buldi?
“Siz uz qipchogingiz uchun qabr qazigan fursatda, sizga ikkinchilar tobut chopadur” suzlarini qanday baholaysiz?
Qipchoqlarni faqat qipchok bulganlari uchun qirib tashlash tugrimi? Sizning fikringiz qanday? Kaltabin odamlarning majlisdagi karorining aks-sadosi bulgan bu dakhshatli fojea sizda qanday tuygularni tugdirdi?
Nima uchun Otabek kechki ovqatni ham emadi va otasiga uchrashmay…”, guyo shu yirtqichlar dunyosidan yashiringandek yotib oldi?
Yusufbek khojining “… Nega har bir narsaga etgan aqling shunga qolganda oqsaydir. Nega yongan yurakimga yana sen kham zakhar sochasan?!” suzlaridan uning qalbini tushunishga kharakat kilib kuring.
Butun qipchoq eliga qirgin keltirgan vahshiylarning maqsadi nima edi?
“Ittifoqni ne el ekanini bilmagan, yolgiz uz manfaati shakhsiyasi yulida bir- birini eb, ichgan mansabparast, dunyoparast va shukhratparast mutgahamlar Turkiston tuprogidan yuqolmay turib, bizning odam bulishimizga aqlim etmay qoldi…” deganda Yusufbek hoji qanchalar haq edi?
Bobolar qoldirgan muqaddas yurtni khalokat chuquriga sudraganlarga karshi aytilgan fikrga qushilasizmi?
QUDALARNI KUTIB OLISh

Quyoshning qizdirishidan changi chiqib ketkan havliga suv sepib turgan Oybodoq tashqaridagi guldir-guldirni eshitdi va chopib mehmonlar ulturgan uyning dari- chasi yoniga keldi: “Kelishkanga ukhshaydirlar”, dedi. Uzbek oyim gapirib turgan suzini yarim yulda qoldirib, urnidan turdi va mekhlyunlar ham unga ergashdilar. Zaynab buzargan holatda uyiga yugurib ketdi. Uzbek oyim boshliq khotinlar havli yuzasiga tushdilar. Mohira oyim qizi Khushruyning qulogiga nimadir shivirlab ku- lib quydi. Uzbek oyim urta eshikka borib etmagan ham edi, narigi yoqsan qushnining bolasi yugirib kirib qoldi.

Suyinchi bering, bek buvi, kennoyim keldila!

Uzbek oyim chunchagiga qulini solib besh-un pul olib berdi. Bola orqasidan Hasanali kurindi:

Qani oyi, kurmanani bering-chi, men sizning qochqoq keliningizni tutib kel- dim! – dedi va yulakka qarab: – Tukhtang, tukhtang, ilgari men suyinchimni undirib olay.

Iulakdan Oftob oyim kurindi. Paranjisi boshida, chashmbandi qulida edi. Hasanali Uzbek oyim bilan tanishdirdi:

Bu kishi qudachangiz – Oftob oyim buladirlar.

Uzbek oyim Oftob oyim bilan salomlashib quchoqlasha ketdilar. Uzbek oyim- dan keyin boshqa khotinlar uning bilan kurishib chikdilar. Hammaning kuzi along- jalong keldi. Kumushni akhtarishar edilar. Kumush khali ichkariga kirgan emas. Uzbek oyimning ikki kuzi yulakda, Hasanali bir yulakka va bir Uzbek oyimga qarab nima uchundir kuzini qisib kuyar edi. Khotinlar bilan kurishib chetda turgan Oftob oyim qudasi yoniga keldi: “Uyalib turgandir” deb kuldi. Uzbek oyim kulimsirab yulak tomonga:

-Hoy, posha kelin! -dedi, – bizlar kutib koldiq-a, uyalmang bolam! Hasanalining kurmanasi bulsa tayyor!

Hasanali yulakka qarab imladi. Qip-qizargan holda Kumush kurindi: paranji- si qulida, qora atlas kuynak egnida, zangor latta mursak ustida, oq shohi ruymol boshida edi. Shakhdo kuzlari kulimsirashka yaqin holda uyatlik edilar.

Hasanali tanitdi:

Mana bu kishi qayin onangiz – bek oyim buladirlar.

Kumush salom berdi va qulidagi paranjisini erga tashladi, yugurib kelib uzini Uzbek oyimning quchogiga oldi. Uzbek oyim ham uni mahkam siqib quchoqlab olgan, yuzidan shap-shap upib aylanib, urgular va tikilib-tikilib nima uchundir yiglar edi… Kutib turgan khotinlar, Mohira oyim, Khushruy va Hanifalar Kumushni kurgan on bir-birlariga qarashib lablarini tishlashdilar…

Qayin ona-kelin bir daqiqa chamasi kurishib qoldilar. Sungra Kumush boshqalar bilan bir-bir kurishib chiqsi. Uzbek oyim har bir khotinni kim bulganini unga ta- nitib bordi. Eng keyin orqadan Zaynab kurindi. Chunki ul uydan endi chiqib kelgan edi. Uzbek oyim kulib Kumushka karadi.

Qani, uzing tani-chi, kim ekan bu?

Kumush hayron bulib qolmadi… Ipaklar ichiga garq bulgan Zaynabka qarab olib, unga tomon adim tashladi:

Zaynab opam! – dedi. Zaynab kham kulimsiragan holda Kumushka yaqinlashib keldi… Ikki kundash “esonmisiz, omonmisiz, eson-omon yuribsizmi…” suzlari bilan ozorsiz qilib bir-birining elkasiga va qultiq ostiga qul yuborishdilar. Ular kurishib turganda yulakdan Yusufbek hoji kurinib, qochadirgan khotinlar uzlarini chetka oldilar. Hoji ularning oldiga – yuzaga chikqach, Oftob oyim salom berib ruymoli bilan tomoq ostlarini urab oldi. Hoji qudachasi bilan surashib:
Barakalla, singlim! Haytovur charchamay keldinglarmi, men sizlarni ovora qildimov, – deb uzr aytib kulgan va uyalib borgan qusachasiga engillik bergan buldi.
Qani, bek otasi, kurmanani bering-chi! – dedi Uzbek oyim Kumushni imlab.

Kumush uyalib zurgagina salom berdi va Yusufbek hojining yaqiniga kelib buyin egdi. Hoji kuli bilan Kumushning elkasiga kokib suydi va Kumushning manglayiga tegizib olgan uz kulini updi:

Bizning Margilonda ham shunday kelinimiz bor ekan-ku, biz bilmay yurgan ekanmiz-da, – deb tevaragiga qarab kulindi va qulini duoga ochdi. – Bizni shunchalik siylab kelibsizlar, bu yakhshiliqlaringiz bizdan qaytmasa, khudodan qaytsin. Ollo. taolo yoshlarga tinch va barakatlik umr bersin. Ilohim, taqabbul duo…

Hamma duoga yuz siypashdilar. Sungra Yusufbek hoji Kumush bilan Zaynabka qaradi:

Men sizlarning kurishib turganlaringizni kurib juda quvondim, – dedi. – Mundan sung ham shu yusunda bir-birlaringizga egachi-singildek bulmoqlaringizni tilayman, – dedi va Uzbek oyimga:
Qani, mehmonlarni ichkariga olinglar, – deb uzi tashqariga burildi.

OY-KUNI yaqin edi

Kumushning oy-kuni yaqin edi. Nabiralik buladirgan Uzbek oyimning ishi boshidan oshqan, Kumushning oyi tulmasdanoq ul beshik yasatish bilan mashgul edi. Doyacha kim, aqiqaga nechta quy kerak, nechanchi kunda tuy utkaziladir, nechta erkak, nechta khotin aytiladir va kimlar? Mana shuningdek masalalar bilan Uzbek oyimning miyasi juda shishkan edi. Kumushda kurilgan bazi nishonalarga binoan nabirasining ugul bulishida shubha qilmas – “ugul tugasan, Kumush, men ham Otabekni senga ukhshash engil kutargan edim”, der edi. Kumushni khizmatdan bushatilib bazi uchoqboshi yumushlarini Zaynab idorasiga topshirilganiga endi bir oylab bor.

Uzbek oyim nabira masalasida qancha khursand bulsa, Otabek shunchalik khafa, chunki Kumushni kurgan sayin usta Alim fojiasini khotirlar edi. Yusufbek hoji malum aldanishdan sung yurt ishidan qul yuvgan, kub vaqtini mehmonkhonada “Quron” va “Daloyil” uqub kechirar, kundash orasi buzilib, urtadan suz chiqqanini goho eshitsa, ikkala kelinni uz oldiga chaqirtirib, ularni qator utqazar edi. Av- valo Kumushdan upka qilib: “Oyim, khar nima siz kattasiz, Zaynab yosh, kattadan-ki- chikka shafqat lozim, mundoq yakhshi emas!” va Zaynabka qarab: “Bolam Zaynab otin! Sizdan khali yoshlik gururi ketmagan, lekin manim bolam bulganligingizni siz ham unutmang!” der va shuning singari yumshoq gaplardan keyin ikkisini duo qilib bir-birisiga salom berdirar – “ana, shundoq bulsin, opok qizlarim!” deb ketish- ka rukhsat berar edi. Ular ketkandan keyin, albatta, Uzbek oyim eri yoniga kirar, hoji bulsa khotiniga sizsirab: “Siz ikki kelin ushlashni bilmabsiz, Zaynabka jabr qilgan kurinasiz, ayniqsa, Zaynabning kungliga qarashingiz kerak, Otabekka ham nasihatingiz lozim!” der edi.

Uzbek oyim shunday kezlarda Kumushning yonini olib “Zaynabni khudoy kutarsin, ayb uzida…” deya boshlasa, khoji uning ogzini arang tukhtatur: “Sekin-sekin, uyat! Qayin ona deganning adl turishi lozim. Zaynab siz bilan manim orzu khavasimiz emasmidi?”

Ammo nabira masalasidagi Uzbek oyimning bazi bir quyushqondan tashqari harakatlarini ham bosquchi yana hoji edi: “Zaynab bor, Zaynabni unutdingizmi. Uz keliningiz Zaynabni!”

…Tushlikdan keyin Otabek mehmonkhonada kitob mutolaa qilur, dahlizda Hasanali uzilgan ot asboblarini ulab tikar, hoji masjidgami, boshqagami ketkan edi. Shu vaqt ichkaridan Oybodoq chiqib Otabek yoniga keldi:

Bek, siz uyga kirib chikar emishsiz, – dedi.

Otabek kitobni belguluk kilib yopdi:

Tinchlikmi?
Tinchlik… darrav kiring-chi!

Otabek Oybodok bilan ketma-ket ichkariga kirdi. Zaynab rangi uchkan holda Ku- mushning uyidan chiqib kelar edi.

Nima ran? – deb undan suradi Otabek.
Bilmadim, – dedi, – opam kungillari aynab kusyaptilar…

Otabek eshik yoniga kelgandan sung uydan bir necha khotin paranji yopinib chikdilar-da, ul uyga kirdi. Uzbek oyim jom ushlagan, Kumush jomga uqchib qusar edi.

Nima buldi?

Kumush javob beralmadi.

-Bilmadim… boyatdan beri tukhtovsiz qusyapti, – dedi Uzbek oyim. Qusib charchagan Kumush holsizlanib boshini yostiqga tashladi. Uqchib yoshlangan kuzlari bilan eriga qarab oldi.

YOqmaydirgan khurak bergansiz.
YOqmaydirgan hech narsa egani yuq, – dedi onasi, – usha ataladan boshka khurak qilmadi. Undan kham yarim kosagina ichdi. Qolgani ana tokchada…

Uzbek oyimning gapi tugamasdan Kumush yana jomga intildi. Otabek uning boshini tutdi.

Tabib aytdiraymi?
Aytdir. Manim ham kunglimga shu kelib turgan edi.

Otabek Kumushning qusugi bitkuncha turdi-da, sungra yugurib tashkariga chikdi. Hasanali hanuz boyagi ishda edi.

Ota, siz yugurib tabibga boring-chi!

Hasanali ishini tashladi:

Nima ran?
Keliningiz boyadan beri qusar emish.

Hasanali tabibga yugurdi. Otabek qaytib uyga kirdi. Chaqaloqni Zaynab kutargan, Kumush hamon qusmoqda… Kumush holsizlanib uzini yostiqqa oldi. Qovoq ostlari kukargan, yoniga kelgan Otabekka ham qaramoqqa majolsiz edi.

Tuzikmisiz?
Kunglim.

Otabekning hamma badani titrab ketdi, shundoq bulsa ham uzini qatgiq ushladi:

Qatiq ichirib kurdingizmi? – dedi onasiga.

-Yuq.

Qatiq buyuring!

Oybodoq qatiq keltirguncha Kumush yana jomga intildi. Bir-ikki uqchib qusgandan keyin, Otabekning qulidagi suv bilan ogzini chaydi va piyoladagi qatikdan bir- ikki khuplab, uzini yostiqqa tashladi. Harorati kuchlik, yurak urishi favqulodda tez edi. Otabek uning manglayini quli bilan bosib ushlagan edi, bir oz tinchigandek buldi. Uzbek oyim burchakda bola kutarib ulturgan Zaynabdan chaqaloqni olib, uni jomni tukib kelishka buyurdi. Otabekni manglayida turgan quli qizib ketib, ik- kinchi qulini almashdirishga majbur buldi. Manglayida sovuqliq his etib Kumush kuzini ochdi.

Kunglingiz bosildimi?

Kumush javob urnida yostikdan quzgaldi. Jom yuq edi. Otabek shoshib tokchadagi khitoyi norin tovokni oldi. Kumush qusdi. Bu gal qusuq boyagi qatiq aralash kukimtil va sargimtil narsalar edi. Ogzini chayqandan keyin Otabek katiqni taklif qilgan edi, ichmadi va uzini yostiqqa otdi…

Tabib keldi khabarini eshitib, Otabek jonlangandek buldi. Uy eshigiga jom kutarib kelgan Zaynab keyiniga qaytdi. Uzbek oyim ham chaqaloqni kutarib uy- dan chikdi. Otabek tabibning hurmatiga turishni unutib Kumushning manglayini bosqancha ulturar edi. Tabib Otabekdan voqiani surab bilgandan sung Kumushning tomirini kurib labini tishlab qoldi va tovokdagi kusuqni kh,idlab karadi:

Bu kun nima khurak qilgan ekan?
Atala.
Usha taomdan bir oz qolgani bormikin?
Bor! – dedi Otabek va boya onasi kursatkan joydan kosani olib tabib quliga berdi. Tabib kosadan barmogiga bir oz elashdirib yaladi va darrav tuflab tashladi.
Zahar ichibti!

Otabek sapchib ketdi, tusi qurkunch holga kirgan edi…

Bekor ran!

Tabib Otabekning hozirgi holatidan dahshatka keldi…

Men hozir dafi uchun doru yuboraman, – dedi va quzgaldi. Otabek ham uning bilan birgalashib urnidan turdi:
Zaharni kim beradi?

Nima deyishka ham khayron tabib:

Man… man… uzingiz uylab kuring-chi… Man darrav doru yuboray, darrav ichi- ring, tuzikmi? – dedi.
Bildim, bildim! – dedi bechora Otabek. – Zaynab, Zaynab, Zaynab… Jalab! Yuboring, yuboring, darrav yuboring!

Tabib ketdi, Otabek telbalarcha yugurib Kumushning boshiga keldi, yuzini ochib manglayini bosdi va updi… Kumush kuzini ochib kuch bilan sul qulini erining elka- siga tashladi… Qulida chaqaloq bilan Uzbek oyim kirdi.

Zaynabni chaqir, Zaynabni!

Uzbek oyim tabib suzidan khabardor edi:

Zaynab! Zaynab!

Zaynab yugurib uyga kirdi. Tusi murdadek oqargan edi. Otabek Kumushni quyib erdagi atalani oldi:

Ich muni, ich jalab!

Zaynab orqaga tislandi… Otabek kosani unta otdi… Zaynabning kiyimi atala bilan belandi. Shuning ustiga dakhdizdan Yusufbek khoji kurindi.

Ket … ket! Taloqsan, taloq!

“Taloq” suzini eshitkan Kumushning kuzi yarq etib ochilib, yana yumildi… Hoji voqiani tabibdan eshitkan, shuning uchun hozirgi fojia sahnasidan ajablanib turmadi.

Chiq, Zaynab, chiq! – dedi ul ham, – lanat sendek khotinga!

Zaynab chetlanib uydan chikdi… Hoji Kumushning boshiga kelib ulturdi. Otabek va onasi oyoq ustida edilar, Kumushning kuzi yumiq, sochlari yuzi ustida parishon edi. Hoji uz quli bilan sochlarni tuzatib Kumushning kukimtil tovlangan yuzini kurdi va manglayini bosdi…

Oyim… Oyim!.. – dedi Hoji. Kumush kuzini ochib besaranjom unga nazar tashladi va tanib… quzgalmoqchi buldi.
Quzgalmang, oyim… quzgalmang!

Kumushning kuz yoshisi chakkasidan oqib tushdi… Hoji ham uzini tukhtatolmay, Kumushning yoshini artib, boshini siladi:

Khudo shifo berar, bolam!

Kumush jomga quzgaldi, Otabek kelib qultiqladi, hoji ham uning boshini tut- di… Bu gal qusuq qonga aylangan edi, burnidan kham bir necha tomchi qon okdi… Qusub yotqach, kuzi yarqillab ochilib ketdi va tevaragiga betoqat qarandi:

Oyi… dada… – sungra, – begim, – deb ingrandi… Erining yuzini yuziga kuydi, uyalgansumon kuzini yumdi…

Savol va topshirikrar:

Qudalarni kutib olish marosimidagi uzbekona urf-odatlarni takhdil qilishga harakat qiling. Uzbek oyim, Yusufbek hoji Kumush bilan qanday kurishdi? Bu sizga maqulmi?
Kurishish marosimining khar bir ishtirokchisi ruhiy holatini tushunishga urinib kuring.
Yusufbek hojining Kumush va Zaynabga aytgan suzlaridan qanday maqsadi bor edi?
Uzbek oyim qanday ayol? Kelin tutish borasida u har doim ham tugri yul tutdimi? Uylab kuring.
Yusufbek hojining kelinlar urtasida adolat urnatish uchun qilgan harakatlarini qanday baholaysiz?
Zaynab obrazi sizda qanday taassurot qoldirdi? Zaynabni Kumushning ulimi epizodidagi holatini qanday kuz oldingizga keltirdingiz?
Yusufbek \oji Kumushning boshiga kelganda Kumush kuzini ochib besaranjom unga nazar tashladi va tanib… quzgalmoqchi buldi”… Hayot bilan ulimi urtasida turib, qaynotasiga khurmat kursatmoqchi bulgan Kumushning harakatlarini takhdil qilib kuring.
“…Oyi … dada…-sungra, -begim, -deb ingradi. Erining yuzini yuziga quydi…” Kumushning ulimi manzarasi tasvirlangan bu urinni takhdil qilishga urinib kuring.
“Utgan kunlar” badiiy filmini kurganmisiz? Asardan olingan parchani uqib chiqqach, film haqidagi fikringiz uzgarmadimi?
Siz asar voqealarining qanday tugashini khokhdardingiz?
“Otabek va Kumushbibi fojiasining sababchisi kim?“ mavzusida bahs-munozara utkazing.