Главная / Madaniyat / ULUGBEK HAMDAM (1968)

ULUGBEK HAMDAM (1968)

Ulugbek Hamdam yolqinli sheriyati, uychil hikoya, qissa va romanlar hamda teran adabiy -tanqidiy maqolalari bilan adabiy jamoatchilikka yakhshi malum. Ulugbek Hamdam (Hamdamov Ulugbek Abduvakhobovich) 1968 yil, 24 aprelda Andijon viloyati, Marhamat tumanida tugilgan. 1988-1993 yillarda Toshkening uzbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. 1992-93 yillarda esa davlati- miz tashabbusi bilan uqishga yuborilgan talabalar safi- da Turkiyaning Kunyo shahrida tahsilni davom ettirgan. 1993-1994 yillarda Sharqshunoslik institutida turk ti- lidan dars bergan. 1994-1996 yillarda Hozirgi Milliy Universitet uzbek filologiyasi fakultetining kunduz- gi aspiranturasida uqigan. 1997 yilda “30-yillar uzbek sheriyatida “sof liri­ka” muammosi” (Oybek sherlari misolida) mavzusida nomzodlik dissertasiyasini yoklagan. Hozirda “XX asr uzbek sheriyati badiiy tafakkur tadrijining ijtimo- iy-psikhologik asoslari” mavzusida doktorlik dissertasiyasi ustida ishlamokda.

ulugbek-hamdam

1997-2009 yillarda Uzbekiston Fanlar akademiyasining Alisher Navo- iy nomidagi Til va Adabiyot institutida katta ilmiy khodim, 2009 yildan beri “Shark yulduzi” jurnalining bosh muharriri lavozimida ishlab kelmoqda. «Tangriga eltguvchi isyon» (2002), «Atirgul» (2006), «Seni kutdim» (2007) kabi she- riy hamda «YOlgizlik» (2000), «Muvozanat» (2003), «Isyon va itoat» (2004), «Sabo va Samandar», «Uzokdagi Dilnura» (2010) kabi nasriy asarlari nashr etilgan. Ulugbek Hamdamning ilmiy izlanishlari ham tuplam sifatida nashr qilingan. Ular 2003 yil­da chop etilgan «Badiiy tafakkur tadriji» va «Yangilanish ehtiyoji» kitoblaridir. U. Hamdam J. Rumiyning “Ichingdagi ichingdadir” (2001) va professor U. Turon- ning “Turkiy khalqlar mafkurasi tarikhi” nomli asarlarini turk tilidan uzbek ti- liga ugirgan.

MUVOZANAT

(Romandan parchalar)

18

Yusuf Kenjavoy ovosinikidan chiqib, akasinikiga yurmadi, balki orkaga qaytdi. Chunki kurgani va eshitganlaridan mutaassir bulib ezilgandi. “Nahotki, – uylanardi u, – bitta yarimjon kampirning eb-ichishini taminlash shuncha qiyin bulsa? Akhir, u Kenjavoy ovosining uz onasi-ku. Kishi uz onasidan kham biror nar- sani qizganadimi? YOki ular shunchalar nochormi? Tugri, qiyinchilik, taqchillik bor. Lekin och qolib ulgan odamni hali eshitganimizcha yuq. Holbuki, akhvol u darajada yomon kham emas-ku! YOki bulmasa, Kenjavoy ovosining aytganlari rostu enam yosh bo- laga aylanib qolib, shunaqa gaplarni aytyaptimi? Akhir, gap-suzlari joyida kabi kurinmadimi? Nahotki, u uz bolalarini begonalar oldida izza qilishga botinsa?..” Yusuf shu khayollar bilan otasining uyiga kirib kelganida butun oila tuplanib, uni kutishayotgan edi. Hatto alohida joyga “uchirma” bulib chiqib ketgan Amir va Obid- lar ham bola-chaqasi bilan kelib utirishgandi.

Yusuf khali kurishmagan qarindoshlari bilan bir-bir surashib chikdi. Nikhoyat, hammalari utirishgach, Halima aya duo qildi. Sung Yusufga yuzlanib dedi:

  • Uglim, Elbekni kurmadingmi yulda? Akanglar kep qolishganiga izingdan yuboruvdik, aytib kelgin, deb.
  • Yuq, kurmadim.
  • Uzi kelib qolar, khavotir olmang, – deb Yusufga murojaat qildi Amir, – uka, qalaysilar, sog-salomat yuribsizlarmi?
  • Shukr, aka, tinchmiz, uzlaring bolalarni katta qilyapsizlarmi? Qiyin emasmi?
  • Qiyinchilik – bu khudoning bandasiga yuborgan bir sinovi, uka. Dunyo esa – si- nov maydoni. Shunday ekan, noshukrlik yomon. Namoz uqib, khudoga yolborish kerak. Hadeb u yuq, bu yuq, ertaga ocharchilik bularmish, deb vakhima qilish urniga, boriga shukr qilib yashashni urganish lozim. Nafsni quyvorsa, u nimalarni qumsamaydi, deysan? Paygambarimiz butun islom dunyosining rakhbariga aylangan vaqtda ham juda faqir khayot kechirganlar. Uylarida kunda bir marta qozon qaynagan yo qaynamagan. Emishlari khurmoyu suv bulgan. Biz-chi? Biz eng qiyin davrlarda ham usha khurmocha emishga qanoat qilamizmi?.. Nazarimda odamlarning kuzi och. U yuq, bu yuq, bundan buyon u narsa bulmasmish, degan gaplar ogizlaridan tushmaydi. Uzlari talvasada. Astagfirullokh,, deb yoka ushlaysan, kishi…
  • Uglim, sen aytayotgan hokisor kishi – paygambar, – deb gapga qushildi Odil aka, – khudoning elchisi. Endi menga ukhshagan hamma qatori odamning taqvoyu mis- kinlikda unga teng kelishi nihoyatda mushkul. Sen aytganday faqat namoz uqib, boriga shukr kilib yashash bilan hech narsaga erishib bulmaydi. Adashmasam, unday odamlar zo\id, tarki dunyo qilganlar buladi. Buning ham yakhshi, maqul tomonlari bordir, albatta. Lekin bu yulni butun khalq qabul qilsin, deyish – notugri. Usha musulmonchilik rosa gullab-yashnagan davrda ham devonayu qalandarlar mingtadan bitta chiqqan yo chiqmagan. Biz ozmi-kupmi urisni tarbiyasini oldik. Bu yokda tilvi- zor, gazeta-jurnal degan narsalar dunyoning naq narigi chekkasidagi yangiliklarni kursatayotgan, yozayotgan bulsa… Olam uzgarib ketgan, akhir…
  • Ota, siz ham tushuning. Sakhih hadislarda aytilishicha, haggo islomning uzida etmish uchta yul paydo buladi. Shundan etmish ikkisi – botil, ulardan yurganlar tugri jahannamga tushadi. Faqat bittasigina tugri yul bulib, jannatga olib boradi…
  • Amir, men ham bilaman, khar qaysi din “Tugri bul!” deydi. Sen aytayotgan na- mozu khaj… bularning bari ana shu birgina gapga olib boradi. Odamning mana bu eri, – Odil aka chap kuksiga nuqib quydi, – toza bulsin. Agar bulmasa, uning yuz yil qilgan toat-ibodati bir pul!..
  • Lekin ota dinda tugri bulsang bas, namoz uqimasang, ruza tutmasang, zakot bermasang, khajga bormasang ham bulaveradi, demagan. Demak, bularni kh.am bajarish zarur. Bularning ham tagida kishini halollikka, nochor odamlar holini bilib, ularga yordam berib, odam bulishlikka undash bor. Siz uzingiz namoz uqimaganingiz uchun khudoning farz qilib quyganlarini faqat tugrilikkagina burib qutulmoqchi bulyapsiz. Akhir, namoz dinning ustuni, — deb qizishdi Amir.
  • Agar sen namozsiz taskin topmayotgan bulsang, uqiyver khokhlaganingcha, faqat birovlarni tinch kuy. Uz amolingni bil. Mening tugriligim uzimga etadi. Shunga yarasha kunglimda halovat bor.
  • Ota, bunday demang, mushrikcha fikrlayapsiz, tavba deng!.. – Amir azbaroyi qizarib-buzarib ketdi.
  • Sening bunday deyishga nima haqqing bor?
  • Hoy, otasi, – oraga tushdi Halima aya, – hech bulmasa siz bir gapdan qoling. Buni endi kuryapsizmi? Uyimizga bir yildan beri kurmagan uglimiz keladi-yu, undan hol- ahvol surab, yakhshi gaplardan gaplashib utirish urniga… qayokdagi gavgolarni quzgab utirsangizlar. Qancha vaqtdan beri ikkovlaring tortishasizlar. Hech bir tukhtamga keldilaringmi? Buguncha quyib turinglar, usha bosh ogriqlaringni. Hech bulmasa, kelinlardan uyalinglar!..
  • Bu bosh ogriqmas, buvi, – dedi Amir tobora hayajonlanib, hatto nafasi bugziga tiqilib, tutilib-tutilib qola boshladi. – Agar bilsangiz, bu – hayot- mamot masalasi. Chunki men Quronda aytilganlarni aytyapman, otamga ukhshab uzim uylab topganlarimni emas. Namoz uqishga erinib, har khil safsatalarni gapi- ryapti otam. Aslida, bularning urniga u ham, siz kham namoz uqisalaring bulardi. Qarib qolgan bulsalaring. U yoqdagi khisob-kitobdan qanday qurqmaysizlar? Ke- linlaringiz mendan uyalsin! Namoz uqimagani uchun, ochiq-sochiq yurgani uchun, manavi shaharlik keliningiz ham, – u Oygulga uqrayib quydi, – sochini kestir- gani uchun.
  • Sen musulmon bulsang bas, bizga tinchlik kerak. Ikki kunning birida ke- lib, dam otang bilan, dam Olimu Elbek bilan urish-janjal qilasan. Bu yokda men siqilib adoyi-tamom buldim, – Halima aya yiglab yubordi. – Akhir uzing ham qirqka borganda namoz uqishni boshlading-ku. Bular ham sekin-asta tushunib qolar.
  • Mening uttiz besh yoshimgacha urisning zamoni edi. Quronning nimaligini bilmasdik. Hozir har khonadonda bor Quron, lekin olib uqiydigan odam – anqoning urugi!.. – haliyam hovuridan tushmay davom etardi Amir.
  • Senga nima, uglim, – yana qushilib ketganini bilmay qoldi Odil aka. – Har quyni uz oyogidan osadilar. U dunyoda sen uz savobu gunohing uchun ajr olganingdek meni kham qilib yurgan amallarimga qarab taqdirlaydi…
  • Nega endi menga baribir bular ekan? Sizlar menga begona emassizlar, sizlar- ga duzakhni ravo kurmayman!
  • Sening bu urush-janjallaring qaysi duzakhdan kam? – Halima aya boshini kutarib, tungich ugliga qaradi. – Bor, uyingga! Ibodatingni qilaver. Bolalaring- ni kham olib ket. Uzing qara, uzing boq. Och qolishganda junatma. “Dada, non!” deb chirkillaganda kuramiz kholingni. Agar ushanda ham senga aql kirib, qarovsiz qolib yiglayotgan bolalaringga qaramasang, men sendan ham, sening musulmonchiligingdan ham kechaman!
  • Buldi, Halima, uzingni bos, – dedi Odil aka ayolini tinchlantirishga urinib.

Urtaga bir zum ogir jimlik chukdi. Hamma boshini kham qilib utirardi. Hatto bolalar ham indamay qolishgandi. Yusufning nazarida sukunat yana biroz chuzilsa, utirganlarning barchasi unga garq buladigandek edi.

  • Ha, mayli, ketdik, – dedi Amir yonida utirgan khotini va bolalariga qarab. – Biz kim bupmiz, davat qilganlarida hatto paygambarimizni ham uz qarindoshlari quvib solishgan.
  • Paygambar suzini aytayotganingiz yakhshi, aka. Lekin otam bilan buvimni nega paygambarga qarshi chiqqanlarga ukhshatasiz? – jimgina utirgan Yusuf nikhoyat suzlashga botindi. – Aksincha, ular butun borliqlari bilan, balki bir umrlik amal- lari bilan usha yuldalar-ku. Faqat siz shu tobda ularning kungil hollari bilan hisoblashmay-netmay uz nazaringizdagi islomni tiqishtirmoqchisiz…
  • Yusuf, sen shu gapingda tur-da, ertaga biznikiga bor, usha erda gaplashamiz, – Amir boshka \ech narsa demay, bolalarini oldiga solib chiqib ketar ekan, ukasining elkasiga qoqib quydi.

Eshik yopilgach, Halima aya elkalari silkinib-silkinib yiglamokka tushdi…

19

Yusuf allamakhalgacha ukhlayolmadi. Chunki shu bir kunda kurganu eshitganlari uni tinch quymayotgandi: “Ajabo, zamon, odamlar qanchalik uzgarib borayapti. Hamma guyo kuzi ojiz kimsa: tutganini kuymaydi… Uzim-chi? Holim ularnikidan kham battar- ku, hamon arosatdaman-ku men! Bozorga kirib adashib qolgan bolaga ukhshayman, na za- rur narsani kharid qilishimni bilaman, na uyimning qaerda ekanligini. Akamning ham, otamning kham holi bunchalik emas. Akam uz yulini tugri deb qanchalik ishonsa, otam kham uz etikodida shunchalik sobit. Ular urtasida kuz ungimda bulib utgan tortishuv-jang mening ichimda necha yillardan beri borayotir-ku. Ne kurgulikki, karama-karshi taraflarning khar ikkisi ham mening uzim: “Otam” kham men, “akam” ham men. Aynan shuning uchun kham vaqtida yurak yutib munozaraga aralasholmadim. Uning bunakangi khafagarchilikka aylanib ketishiga tuskinlik qilolmadim…”

  • Dadasi…

-Hm.

  • Nega akam mening sochimga osiladi, ishi bulmasin men bilan. Khujayinlik qiladi, – Oygulning ham kuzlariga uyqu kelmagan ekan.
  • Etibor berma, khafayam bulma.
  • Nega endi bulmasakanman? Bulaman-da.
  • Quronning muqaddas kitobligini, Olloh tomonidan Muhammad (s.a.v) ga tushganligini tan olasanmi?
  • Olaman, – erining nima demoqchi bulganini tushunmayroq javob qildi Oygul.
  • Unday bulsa, shu kitobda bilmaganga bildirib, oyatlarimizni davat qiling, deb yozib quyilgan. Akam osmondan olib emas, balki usha kitobni senga ukhshab tan olganligi uchun ham undagi gaplarni yana bir bor etkazib quyyapti, kholos.
  • Shaharda hamma shunaqa yuradi-ku, khdtto bu erda kh.am sochni kestirganlarga kuzim tushdi.
  • Hamma uz uziga, sen uzingga javob berasan.
  • Kesib bekor qilding, demoqchimisiz, uzingiz rukhsat beruvdingiz-ku?
  • Unaqa demoqchimasman… bilmayman… ukhla!

21

Gulshoda echkini sogib, sutini dokadan suzib utkazdi-da, tunuka idishda gazuchoqning ustiga quydi: uch bolaning har kungi nonushtasi. “Bismilloh” deb gaz- ni buradi, jonsizgina tovush chiqdi. Gugurt chakdi, bir enlikkina yondi. Qachon gaz buluvdiki, endi bulsa? Utinga karadi: sob bupti. Achchigidan shakhdam yurib, eri utirgan khona eshigini ochdi. Amir hali kham joynamozdan turmagan, boshini quyi solgancha pichirlab duo uqib utirardi: kuzlarida gilt-gilt yosh… Har safar Gulshoda erining boshiga gazab va alam bilan bostirib boradiyu, uni mana shu ahvolda kurib, biron nima deyolmay iziga nochor qaytadi. Nihoyat, Amir namozdan turganida esa bo- yagi khovuridan tushib bulgan buladi. Bu gal u burilib ketmadi, butun achchigini ichi­ga yutib, namozning bitishini kutishga akhd qildi. Eshik kesakisiga suyangan kuyi sirgalib erga utirdi. Uttiz sakkizdan endigina khatlagan bu ayolning yuzlarida tur- mushning achchiq- chuchuklari shundayligicha uz rasmini solib quyaqolgandi.

Nafsilambirini aytganda, Amir kham undan kup-da farq qilmasdi. U erining ozib- tuzgan, sochiga oq oralagan seriztirob yuziga qarab uz qiyofasini kurganidek, dard va tashvishdan tobora kichrayib, burishib borayotgan khotiniga qarab, Amir ham uz holini anglardi. Ehtimol, barcha qiyinchilikparga qaramay, urtadagi ana shu yakinlik ularni tutib turgandir. Lekin Gulshodaning ayni damdagi shashti uzgacha edi, endi u usha tuygu bilan hisoblashmaslikka akhd qilganga ukhshardi. Kuzlaridagi tubsiz iztirob urnida endi gazab yiltirab, uni un besh yillik yostikdoshiga sochmoqqa tayyor turardi.

Amir esa khotinidan uch qadamcha narida hamon usha alfozda utirar va mayin ohangda qiroat qilar, faqat bir bahya oldin kuzlariga tulib turgan yosh endi yuzlaridan shashqator oqibtushar edi. Erining bu holi Gulshodagatasir qilmay qolmadi. U khuddi shu tasirga berilib, gazabini yutib yuborishdan saqlanish uchun ham kuzlarini yumib oldi. Shunda bir-biriga urilgan kipriklar orasidan ikki tomchi yosh gunohkorning joduda kesilgan boshidek dumalab ketdi. Hayhot, u yana maglub!.. Yana kuzlaridan mekhr va shafqat yoshlari bodrab chiqa ketdi. Eru khotin chukka tushgan kuyi kariyb yonma-yon utirishar, biri “Olloh” deya uzini unutgan esa, biri istigrok kuchogidagi inson qarshisida behol turardi. Ikkisining kuzlariga tulgan yosh guyo ularni bu dunyodan, uning tashvishlariyu musibatidan, khatto bebaqoyu kamyob shodligidan khimoya etayotgan- dek edi. Ayni damda, ularni bir-biriga dakhldor, yaqin aylardi ham…

22

…Nonushtadan sung Yusuf suradi:

  • Buvijon, menga nima ish bor?
  • Akangdan bir khabar ol, uglim. Tungichini junatishib, uzlari kelishmadi. Men- dan rostakamiga arazlaganga ukhshaydi. Akhir, jakhdim chikqanida urishganimni uzing ham bilasan-ku. Bor, uglim, aytib kel. Agar shundayam kelishmasa, uzim boraman…

Yusuf engilgina kiyinib kuchaga chikdi. Havo ochiq. Kum-kuk osmon guyo ulkan ummonu unda-bunda suzib yurgan bulutlar oq kemalardek edi. Quyosh hammasining te- pasida guyo hakam, bulutlar uyinidan tortib, endi-endi nish urishga kelgan yalangoch darakhtlar boshida uchib yurgan qushlaru yakindagina bosh kutarib, dunyoga ilk bor kuz solgancha mayin bahoriy shaboda quchogida mastlarcha chayqalayotgan maysalar- gacha, barcha-barchasini nazorat qilib turgandek. Darvoqe, odamlar. Bular Yusuf- ning hamqishloqlari: kimlari bir paytdagi hamkasblari, kimlari ogaynilari, sobiq sinfdoshlari… Yusuf birma-bir kuyuq surashib borar ekan, ularning vaqt tulqinlarida uzgarib borayotgan siymolarida uzini, daryoning ikkinchi qirgogi ulim sari yaqinlashayotgan, bitayotgan uz umrini kurar, mayus tortardi…

Odatda, un-un besh daqiqada yuriladigan akasining uyiga u surasha-gaplasha bir soatlar chamasida etib keldi. Chaqirdi. Hovlining etagida it vovulladi. Keyin birin-ketin Mohira va Nodiralar chopkillab chiqishdi. Yusuf chunqayib, quchogini ochdi. Bolalar khuddi palaponlardek uchib kelib, Yusufning bagriga singib ketishdi. Kecha ular biroz yotsirab qarashgandi. Yusufning qulidan shirinlikni olishgach va oldida anchagina utirib, unga obdan razm solishgach, ovolarini nihoyat “tanidilar”, shekilli, mana endi khech begonasiramay yopishar edilar.

  • Keling, Yusuf, – dedi Gulshoda jilmaygancha engi bilan peshona terini artib.
  • Keldik. Yakhshimisizlar? Sumalakka aytib keldim. Yuringlar.
  • Hozir akangiz kelsin, tahorat olgani utuvdi. Keling, bu yoqqa uting… Khudoga shukr, kunlar ham isib ketdi, – Gulshoda Yusufni ayvondagi khontakhta oldiga – tayyor joyga taklif qildi.

Yusuf utirib, otasiga ukhshab qisqa duo qildi: “Omin, bolalaringiz kat- ta bulishaversin!” Keyin uy va khovlining akhvoliga razm solib olgach: “Chamamda hammasi usha-usha, hech qanday uzgarish yug-a?” – deya Gulshodaga yuzlandi.

  • Holimizni uzingiz kurib turibsiz-u, kunimizni arang utkazyapmiz. Men bola- lar va uy ishlaridan ortmayman. Akangizni bulsa, mana, bir necha yildi fikru yodi u yokda. Maktabdagi darslarini ham bazan men borib utib kelyapman.
  • Nega?
  • Chunki namoz vaqti kirsa hamma narsani esdan chiqaradi.
  • Uzingiz-chi? Ishlamayapsizmi?
  • Sogligimni bilasiz. Maktabda bir necha marta yutal tutib, yiqilib qolganimdan keyin nogironlikka utkazib quyishdi.

Yusuf yangasining nafas qisish kasali bilan qattiq ogrib yurishini bilardi, lekin bu darajadaligidan khabarsiz ekan. Gulshodaning hozirgi gapi uni juda mu- taassir qildi.

  • Mana shunaqa, qirqqa bormay, yarim jon bulib, qariyalardek nafaqa olib utiribman.
  • Assalomu alaykum! – Amir qulida obdasta, hovli tomondan yurib keldi.
  • Vaalaykum assalom!

Salom-alik, duodan sung, Amir ukasini tinglab, Gulshodaga qaradi.

  • Sizlar khaliyam bormadilaringmi?
  • Nuriddinni junatganman. Buvimning kechqurungi gapidan keyin borsammi- yuqmi deb andisha qilib utiribman.
  • Buvim menga gapirdi. Sen tur, bolalaringni olib tezroq boraver. Biz keyinroq boramiz.

23

Gulshoda bolalari bilan chiqib ketgach, Amir Yusufdan suradi:

  • Namoz uqimay quyibsan deb eshitdim. Shu rostmi?
  • Musulmonchiliqda birlamchi nima, aka? — savolga savol ila javob qaytardi Yusuf.
  • Iymon.
  • Nega unda sizning birinchi savolingiz iymon haqida emas?
  • Chunki iymonli odam namoz uqiydi.
  • Lekin namoz ukiganlarning hammasi iymonli, degani emas bu. Shu bilan bir- ga, namoz uqimaganning hammasi iymonsiz, degan hukm ham yuq islomda.
  • Bu narsa namoz uqimaslik uchun senga asos bulolmaydi.
  • Tugri, aka, qaniydi menam sizga ukhshab namoz uqisam va bunga ich-ichimdan ehtiyoj sezsam. Ilgari shunday edim. Har bir namozni khuddi yorini kutayotgan oshiqdek kutardim. Uqish asnosida uzimni khudoning qarshisida, Unga buysinib turgandek his qilar va bundan kalbim behad khuzurlanardi. Bora-bora bu hol meni tark etdi, men khuddi belgilangan vaqtda jiringlovchi soatga ukhshab qoldim – namoz vaqti bulishi bilan yod olingan suralarni kurukqina qaytarib, uch- turt yiqilib turaman, kholos. Na ruhiy boglanishu na namozdan keyingi kungil tasallisi. Hech vaqo! Mulohaza qilib qarasam, men qaerda va nima ish bilan mashgul bulmay, kh.amisha Ollohning izmida va Unga ibodatda ekanman. Biroq asosiysi bu emas. Kecha otam tugri savol berdi: dindan, musulmonchilikdan maqsad nima uzi? Nazarimda, men buni uzim uchun va uzimcha tushun- gandekman. Aka, takror aytaman: hozir aytadiganim faqat mening uzimgagina tegish- li. Hammaning nomidan gapirishga mening haqqim yuq. Khullas, har qanday dinning asosida insonni yakhshi bulishga, yakhshilik kilishga, uzingga ravo kurganingnigina uzgaga ravo kurishga chaqirib yashash mavjud. Islomda bu narsa Ollokhling birligi va Muhammadning paygambarligiga suyanilgan holda tushuniladi. Chunki dunyoda muayyan qonun-qoidalarga asoslangan, tinchligu farovon hayotni tamin etuvchi Oliy Nizomga tula-tukis ekhdiyoj mavjud Aka, nazarimda, har kim ana shu Oliy Nizomning hamma joyda qaror topishi uchun uz ulushini qushishi zarur. Unga rahna solmasligi shart. Shu manoda odamlar uz amallariga kura uchga bulinadi: Oliy Nizomni himoya qiluvchilar, Uni buzuvchilar va lokaydlar. Negadir kunglimda shunday bir qanoat borki, agar kishi usha Oliy Nizomning quruvchilaridan bulsa, u namoz uqiydimi, uqimaydimi, hajga boradimi-yuqmi, baribir chin musulmondir. Bunga eng yorqin misoli — otam. Aka, men qancha joyda bulib, qancha odamlarni kurgan bulsam, shulardan halollik va rostguylikda, uz ishini mukammal bajarishda, uzgani uzidek qabul qilishda… otamga hatto yaqinlashadiganini uchratmadim. “Manaman” degan dindorlar ham bu borada ot­amga teng kelolmaydilar…

Yusuf zimdan akasiga bir qarab olib, suzida davom etdi. — Endi buzgunchilarga kelsak. Ularni quliga kurol yo tayoq olib, kuzga kuringan nimaki bulsa, hammasini mahv etayotganlar, deb tushunmaslik kerak. Ularning ichida boshiga salla urab, besh vaqt namozni kanda qilmaydiganlar ham, buyniga buyinbog taqib, rahbarlik lavo- zimlarida utirganlar ham, oddiy ishchi va dehqonlar ham bor. Ular avvalo, har qanday qudsiyatdanu odamgarchilikdan avval uz shakhsiy manfaatlarini ustun quyadilar. Mav­jud narsalarning khammasini, khatto dinu odamlar ishonchini ham alal-oqibatda uz manfaatdorligiga burib yuboradi. Yani ular otam kabi uzgani uzidek kurmaydi. Ular uchun hech qanday ezgulik yuq. Ular odamzotning hayvonlik jihatiga tayanib ish kuradilar. Jahonda bulib utgan va utayotgan urushlaru qonkhurliklarning boshida ushalar utiradi. YOki sizga yaqinrokdan bir misol: shu kecha-kunduzdagi taqchillik pay- tida khalqning tuyu azalarini, khar qanday marosimdagi sarf-kharajatni engillatish urniga qaysi muridan tutun chiqsa, usha erda hoziru nozir mulla va mullavachchalar, oppoq soqollarini selkillatib yuruvchi chollar — makhalla kurklarining aksariyati aslida zulukdir. Ularning besh vaqt namoz uqishidan, dinni yakhshi bilishlaridan, hatto hajga borib kelganlaridan nima foydaki, elning ogir kunida asqotmasa?.. Uyida aza bulgan kishining holini bir tasavvur qilib kuring: bechora musibatning zuridan hangu mang. Akhir ulim nafaqat uning bir yaqinini tuproqqa – kora er tagi- ga olib ketdi, balki uz tashrifi bilan uning joniga ham navbat muqarrarligini, shu hakdagi vahmni ham sola ketdi. Odamzod boshidagi mushtarak musibat shu lahzada uning zimmasida. U yiglaydi, siqtaydi, marhumning armonlarini eslab eziladi va hokazo. Shunday paytda taziyaga qarindosh-urugu quni-qushniga qushilib, dastlab usha dindorlar, mahalla oqsoqollari kelishadi. Uy tumonat odam. Lekin ular kuruq kelishadiyu quruq ketishmaydi. Ulik chiqqan uy egasi kelganlarni “mehmon” qilishga majbur. Usha aftoda holida doshqozonu guruch topishi, quy suyishi (bulmasa-chi!), kel- ganlarning quyniga qistirib yuborish uchun qandaydir mato qidirishi… shart. Tav- ba, – deyman, aka. Bu qaysi musulmonchilikda bor. Azaga borib, osh-shurva eb-ichib, quyniga bir parcha matoni qistirib qaytishni uziga or bilmaydigan kishi chin musul- mon bula oladimi? Akhir, bu na odamgarchilikka tugri keladi va na Quronga! Bazan uylab qolaman: uzbek khalqining uzida bir kamchilik bor. Chunki imoratini kurib, tuy va aza marosimini utkazib olgan uzbekning orzu-armoni ham, umri kham tugaydi. Menga alam qiladi bu narsa, aka!.. Akhir biz muljalni shu uchta bekatga qarab ola- miz, kholos. Undan kattaroq narsalarni kura olmaymiz. Umriyu topgan-tutganini tuy- marakalarga, hashamga sarflashdan tiyilib, oyok ostidan sal nariroqqa razm soladi- gan zamon allakachon kelgan. Chunki dunyo qanchalar ilgarilab ketgan. Biz rivojlangan davlatlar sari intilmas, ularning ijobiy tomonlaridan uz milliy, jugrofiy khusu- siyatlarimizga qarab urganmas, pirovardida baquvvat bir mamlakatni barpo qilmas ekanmiz, khatgo siz uchun shu tobda eng ustuvor qadriyat, insonning asosiy ishi bulib tuyulayotgan dinimizni kham quldan boy berishimiz hech gapmas. Chunki jaholat har kanday ulug kadriyatlarni kham mahv etishga qodir. U kurinmas makhluq. Aka, meni tugri tushuning, sizning nazaringizda men, otam va kupgina boshqalar guyo fakat dunyoviy ishlar bilan band, siz esa diniy. Men shu narsani tula ishonch va kungil khotirjam- ligi bilan ayta olamanki, oilani, bola-chaqani halol yul bilan boqish \am, buning uchun ter tukib ishlash ham, ishdan charchagan vaqtlarda dam olish ham, ovqat eyish ham… uziga khos ibodatdir, ayni musulmonlikdir. Dinimizda uz ayoling bilan qushilish ham ibodat sanaladi, akhir. Aka, men kichik boshim bilan sizga nasihat qilayotgandek bulib tuyulmay, vakholanki, sizning dunyoviy va diniy bilimingiz menikidan ortiq bulsa ortiqki, aslo kam emas, – Yusuf erga tikilib utirgan Amirga yana bir qarab oldi. – Nazarimda, sizning shu tobdagi kholingiz paygambarimizning “Dinda urta yulni tuting”, hadisidan kura tasavvufiy holga yaqinroq. Uzimning kuzatishim va eshit- ganlarim buyicha aytadigan bulsam, ruzgorning tashvishlari ham asosan yangamning kulida ekan. Bu uyga kuchib utganingizga qancha buldi? Ushanda imoratning chala joy- lari bor edi, mana ular, – Yusuf quli bilan khali bitmagan, suvalmagan, eshigi yuq khonani kursatdi. – Bu narsa bir tomondan zamonga boglansa, ikkinchi tomondan siz­ning dunyoga kiymat bermayotgan kholingizga borib taqaladi. Akhir, siz shirin-shirin bolalaringizga karashga hojat sezmayapsiz-u, chala imoratni bitkazishga khohish topar- midingiz. Paygambar ummatlarini kupayishga kham chaqiradi. Kupayish esa bola-chaqa taminotini taqozo etadi. Adashmasam, bularning darajoti khuddi namozu haj kabi deyiladi kitoblarda. Menimcha, khatto ulardan balandrok – birinchi ibodatdir…

Aka-uka kuzlarini ayri-ayri nuktalarga tikkancha jim qolishdi. Nikhoyat, Amir tilga kirdi.

– Har qancha vaj-karson kursatmagin, khudoning farz qilganlari uz urnida qoladi. Uni uzgartirish uchun qancha bahona tuqimagin, bekor! Sen uz-uzingni al- dagan bup chiqasan oqibat. Tarikhda bunga misol kup. Khup, mayli, namoz vaqti bulib qoldi. Keyin gaplasharmiz…

Yusuf ogir qadamlar bilan u erdan chikdi…

Savoya va topshirikrar:

  1. Amirning otasi bilan bakhsini takhlil qiling. Sizningcha kim haq?
  2. Nima uchun Yusuf uzini “Bozorga kirib adashib qolgan bolaga” ukhshatdi?
  3. Yusufning “Ular urtasida kuz ungimda bulib utgan tortishuv-jang mening ichimda necha yillardan beri borayotir-ku” degan suzlari sizga qanday tasir qildi. Bunday kholatni siz kham tuyganmisiz?
  4. Khotini bilan kestirilgan soch khaqidagi bakhs sungida Yusufning juyali ran topa olmay qolishi uning rukhiyatidagi parokandalikdan dalolat beradimi yoki…?
  5. “Uttiz sakkizdan endigina khatlagan Gulshodaning yuzlarida turmushning achchiq chuchuklari shundayligicha rasmini solib quya qolgandi” gapi zamiridagi mazmunni matnga tayanib sharkhlang.
  6. Amirning ibodat asnosidagi kholati sizga qanday tasir qildi?
  7. “… kipriklar orasidan ikki tomchi yosh gunokhkorning joduda kesilgan boshidek dumalab ketdi. Hayhot u yana maglub!…” tasvirini sharkhlang.
  8. Amirning oilasidagi ahvol sizni qanday uylarga soldi? Amirning uz oilasini uylamay “bir necha yildan beri fikru yodi u yokda”ligi tugri ishmi?
  9. Siz qanday fikrdasiz, nima chun Yusuf namoz tufayli topgan rukhiy khalovatni, kungil tasallisini yuqotib quydi?
  10. Odamlarni uz amallariga kura uch guruhga: Oliy nizomni khimoya qiluvchilar, uni buzuvchilar va loqaydlarga bulinishi haqidagi mulokhazalar sizda qanday fikrlar uygotdi. Yusufning mulohazalariga qushilasizmi?
  11. “… uzgani uzidek kurmaydigan”, “… odamlar ishonchini ham… uz manfaatlariga burib yuboradigan” odamlarni khayotda uchratganmisiz?
  12. “… Ularning besh vaqt namoz uqishidan, dinni yakhshi bilishlaridan, hatto khajga borib kelganlaridan nima foydaki, elning ogir kunida asqotmasa?…”ifodasi zamiridan manoni va uning tasir darajasini sharkhlang.
  13. “… Chunki imoratni qurib, tuy va aza marosimini utkazib olgan uzbekning orzu- armoni ham, umri kham tugaydi”. Ushbu mulokhazada khayotiy asos bormi?
  14. “… pirovardida baquvvat bir mamlakatni barpo qilmas ekanmiz, insonning asosiy ishi bulib tuyulayotgan dinimizni kham quldan boy berishimiz khech gapmas. Chunki jakholat khar qanday ulug qadriyatni kham mahv etishga qodir” fikriga qushilasizmi?
  15. “Dinda urta yulni tuting” hadisi haqida kengroq fikr yuriting.
  16. “Paygambar ummatlarini kupayishga chaqiradi. Kupayish esa bola-taminotini taqozo etadi. Adashmasam, bularning darajoti khuddi namozu khaj kabi deyiladi kitoblarda. Menimcha, khatto ulardan balandroq – birinchi ibodatdir…” Yusufning bu fikrlari tugrimi? Mulohaza yuritib kuring.

32

Ertasiga ertalab Toshkentga qaytiladigan buldi. Yusuf ayoliyu bolasi bilan uch- chovlashib avtobus bekatiga kelganda, Sodiqqa duch kelishdi.

  • Ha, dust, azonlab yul bulsin? Bozorgami deyman? – suradi Yusuf quchoqlashib kurisharkan.
  • Yuq, seni kutib turuvdim, javob berdi Sodiq ezgin kayfiyatda, – usha kungi gapimiz chala qolganga ukhshaydi.
  • Nahotki? Men hammasini gaplashib oldik, deb uylovdim, – hayron buldi Yusuf.
  • Yuk, hammasini emas, – sen ogzingga talqon solgandek miq etmay utirding. Endi u nomering utmaydi, endi javob berishing kerak, dustim, – hazilga oldi Sodiq, – kursatkich barmogini pistolet qilib Yusufning chakkasiga uqtalgancha, – javobsiz seni avtobusga chiqarmayman, – sung Sodiq usha kungidek Yusufning bila- gidan ushlab Oygul va Muhammadjonlardan uzoqroqqa etakladi.
  • Namuncha sirli? Otib tashlasang, tezgina ota kolginu odamni bunaqa qurqitma, Sodiq, – kuldi Yusuf.
  • Yusuf, tugrisini ayt, mustaqillikdagi hayotimiz yakhshimi yoki avvalgisi? – deb qoldi dabdurustdan Sodiq, – sen ham eski zamonni qumsaysanmi? Qaytib kel- sa, deb uylaysanmi hech? Faqat tugrisini ayt?.. Ahvolingni kurib-bilib turibman, dustim, iltimos, tugrisini ayt. Bu men uchun hayot-mamot masalasi…
  • Turmush, tirikchilik, bola-chaqa tashvishiyu qashshoqlik yuki… ezib-yanchib tashlagan, ilgarigi Sodikdan surrayib suratigina qolgan, siyrati boshiga bolga tushgan yongokdek parcha-parcha bulib ketgan bechora va benavo bu Sodiq yana tin- may gapirar, uzining khaqli bulib-bulmaganini Yusufdan ijikilab surar, javob bulavermagach, kuyib-pishib tagin dardini doston qilardi…

Yusuf… Yusuf bulsa ortiq uni eshitmasdi. Khayollari uni tarikhga – olis utmishga olib ketgan va Behbudiyu Fitrat, Qodiriyu Chulponlar kabi minglab, un minglab millatning guli, fakhri va iftikhorlari bulgan zahmatkash vatanparvarlar- ning alamli qismatlariga rubaru qilgandi. Sung… sung esa Yusufning kuz ungida “lop” etib Muhammadjon togasining yumilmay, ochiq qolgan – ochiq ketgan kuzlari pay do buldi…

  • Yuq, yuq, yuq!!! Yuz bor yuq, ming bor yuq, Sodiq, tushunyapsanmi?!.. Agar holimiz hozirgidan beshbattar bulib, eyishga bir burda nonimiz qolmasa ham, uglimga bit- ta khapdori sotib ololmay qulimning kaltaligi ulimiga sababchi bulsa-da, ruzgorim kuyib kul bulib tuzib ketsa ham, yuq!!! Men utmishning qaytib kelishini istamay- man, tushunyapsanmi, Sodiq, sen soginayotgan, qumsayotgan imperiyani khokhlamayman! Bizning hammamizning kuzlarimiz ochiq ketishini istamayman!!.. Tushundingmi?..
  • Dadasi, nima bulyapti sizga, uzingizni bosing! – Yusufning quqqisdan kutarilib ketgan ovozini eshitgan Oygul shoshib yaqin keldi, – odamlar qarayapti, nima jin urdi uzi sizlarni?

Ikki dust bir zum mum tishlab qoldi…

  • Endi, ket, Sodiq. Ket!.. Menga usha gaplaringni qaytib hech qachon gapirma!.. – nihoyat tilga kirdi Yusuf uzini ancha bosib olib vazmin ohangda…

34

Ular Toshkentdagi ijara uylariga tong saharda etib kelishganda derazadan chirok nuri tushib turardi.

  • Chiroqni yoqiq tashlab ketibmiz-da? – dedi Yusuf.
  • Yug-e, uchirilgandi, – dedi khotini.
  • Unda uyning egasi kaytibdi-da.
  • Voy, endi qayoqqa boramiz? – erining orqasidan izma-iz zina buylab kutarilayotgan Oygul taqa-taq tukhtab qoldi.
  • Yuraver-chi, – deb qulidagi ukhlayotgan ugliga qarab quydi

Yusuf va negadir ichidan bir seskanib ketdi.

  • Voy khudoyim-ey, endi shu tashvish ham bormidi?

Chindanam ish bilan Moskvaga ketgan va yil okhirida qaytishi kerak bulgan uy egasi – Valeriy negadir olti oy ilgariyoq qaytib qolgandi. Yusuf buni eshitib, bir zum garangsib turdi. Akhir endi ular kaerga borishadi? Ustiga-ustak, bola bilan, bir necha tugun – kiyim-kechak, idish-tovogu kurpa-tushak bilan…

Yusuf uy egasi bilan hisoblashdi. Oygul apil-tapil uydagi buyumlarini yigishtirdi. Sung “Joy topgunimizcha turib tursin” deb bir burchakka kuyishdi-da, Valeriy bilan khayrlashib chiqishdi.

  • Khotin, – dedi Yusuf negadir shunday vaqtda tegajogligi tutib, – qaragin, turt tomonimiz qibla. Sen qaysi tomonni khokhdaysan?
  • Ilojini qilsam, siz ketgan tomonning teskarisini khokhdardim, – dedi Oygul ham khdzilga khazil bilan. Pekin hazilning tagida chin kham bor edi va buni Yusuf juda yakhshi tushunardi. Endi pildirab yura boshlagan Mukhammad esa bu narsalarning farqiga bormasdi.

Ular boshlashib, Kabel zavodida ishlaydigan bulasi – Ahmadjonning oldiga – zavod yotoqkhonasiga kelishdi. Aksiga olib yotoqkhona mutasaddisi yuq ekan. Kutishga tugri keldi. Nihoyat, mutasaddi paydo buldiyu joy yuqligini va tekshir-tekshirlar kupayganini vaj qilib qutuldi. Ahmadjonning “Qaerga borasizlar endi? Bir pas kutib turinglar, mutasaddi ketishi bilan chakiraman. Buguncha biznikida turarsiz- lar”, deyishiga qaramay Yusuf unamadi.

“Akhir Ahmadjonning uzi bola-chaqasi bilan bittagipa khonada tursa, ustiga biz hammi?..” – deb uyladi u. Alam va khijolatpazlikdan Oygulning kuzlaridan shashqator yosh oqib borardi. Yusuf esa uzini haqoratlanganday khis etar, kimgadir, nimagadir achchiqma-achchiq yashagisi kelardi. Usha “kimdir”, “nimadir”ni kham takh- minan bilar, bu – uz qismati edi. Faqat bolasi Mukhammadgina hech narsadan khabari yuq, dam ularning qullariga chiqib erkalanib, dam uzi erga intilib, chopqillab bo- rardi…

Endi eru khotinning kungillariga hech narsa sigmasdi…

  • Endi qayoqqa? – Oygul birdan tukhtab Yusufning kuzlariga tikildi.
  • Anavi erda mekhmonkhona bor. Joy topguncha usha erda tura turamiz.
  • Ja pullaringiz oshib-toshib yotibdi-da?..
  • Bir kun ming kun bulmas!
  • Jonga tegdi bunaqa sarson-sargardonlik. Har Yili khalta- khurjunni kutarib, lulidek eshikma-eshik yuramiz. Sizni bilmadim-u, men bunday yashayolmayman!.. – Oy­gul yigini bas qilib, alamini endi achchiq-tiziq gaplarga uray boshladi.
  • Sabr qil…
  • Sizni topgan gapingiz shu – “Sabr kil, sabr kil!” Sabrning kham chegarasi bordir. Agar qaysarlik qilmay Said bilan Mirazim akalarning gapiga kirsangiz, bunaqa tentirab yurmasdik. Allaqachon uyli-joyli, mashinali bulardik.
  • Buldi qil!..

Ammo Oygul erini eshitgisi kham kelmasdi. U shu paytgacha ichida saqlab kelga- nining barcha-barchasini tashiga chiqarayotgandi. — Peshonam shur bulmasa, kelib- kelib sizga tegamanmi?..

  • Bas qil, Oygul…
  • Usha urtoklaringiz…

Oygul gapini tugatolmadi. Quloq-chakkasiga kelib tushgan tarsakidan kuz oldi korongilashib, utirib qoldi…

Yusuf usha kuni kelgan poezdidayoq Oygul bilan uglini iziga qaytarib yuborish- ga majbur buldi. Sababi – ularning joysiz qolganida emas, balki usha tarsakidan sung Oygulning “Erkak bulsang, javobimni ber!” deya kuchaning yuzida – odamlar- ning oldida yuzsizlik qilganida edi. Albatta, Yusuf taloq suzini ogziga olmadi, lekin “Men yomon bulsam, yakhshisini top” dedi-da, poezdga chiqarib, junatdi-kuydi. Uzi esa, usha vokzalda tunadi.

49

Chilladan turib ketgach Amirning kholi kundan-kunga yomonlasha bordi. Kam ukhlar, kam er, faqat namozu mutolaa bilan band esa-da, endi ilgarigidan-da parishon edi. Parishonligi shu darajaga etdiki, yarim kechalari turib azon chaqirib kolar, ba- zan esa kunduzlari vaqti-bemahal takbir aytib namoz boshlab yuboradigan odat kham chiqardi. Bolalar allaqachon uni qullari bilan kursatishib, sung ura qochishadigan buldilar. Kattalar kham u bilan gaplashmaslikka tirishardilar. Akhir, kuni kecha masjidning mullasi Abdurakhmon domlani kuppa-kunduzi yarim mahalla odamning oldida soqolidan tutamlab uribdi. Ajrataman, degan ikki-uchtasi kham tarsaki bi-

lan siylanibdi. Nima bulgandayam jinni jinni-da? Unga teng kelib bularmidi! Faqat birovdan eshitib, chopib kelgan Odil aka cholni uglining kulidan zurga ajra- tib oldi. Uyga borib suradi.

  • Esing joyidami, hech kishi mullani uradimi? Nima jin urdi seni?
  • Muningiz yoshligida girt khotinboz, kazzob bulgan ekan-ku. Endi din peshvosi bulib qopti.
  • Mumin muminning kechagi gunohini yuziga soladimi? Gunohni kechadigan Ollokh,-ku, senga nima?!
  • Bulmasa, mening aqldan ozgan-ozmaganligimni u kayokdan biladi? Yana sazoyi qilmoqchi. Shundan keyinam qarab turamanmi?..

Odil aka uglining gaplaridan kup mutaassir buldi. Abdurahmon domla yoshli­gida bebosh utgani rost. Lekin Amir u paytda gudak edi. Qizigi shuki, 35 yilning narisidagi gaplar Amirga tushida ayon bulibdi. Buni qanday tushunish kerak ekan? Bola narsa qanday esida sakdab qolibdi, tavba…

Ertasi kuni Gulshoda yiglab keldi. Ota-ona qurqib ketishdi. Amir tinchmikin, ishqilib?

  • Nima buldi, Gulshodakhon, sog-omonmisilar? Tushuntiribroq ayting?
  • Omonlikka omonmiz, lekin kechani-kecha, kunduzni kunduz demay haftalab tuplagan somonimizni uglingiz tashib, yana uz joyiga oborib tukyapti, – suvdan bir- ikki huplab, tutila-tutila gapirdi Gulshoda. – Tushida haromligi ayon bulganmish. Akhir, nimasi kharom? Jamoa khujaligi oladiganini olib bulgan, er haydalishga tayyorlab quyilgan bulsa, shunday joydan yigilgan somonning nimasi harom? Akhir, baribir u erta-indin haydalganda erning tagida qolib ketadi. Shuni aytsam, “so­monning urnida qop-qop tillo bulgandayam shu ishni qilardim. Ularga bizning mehnatimiz, peshona terimiz singmagan, u bizga harom”, deydi.
  • Mayli, qizim. Yiglamang, somonni biz beramiz, – deb Odil aka ogir khursindi.
  • Qachongacha sizlardan tashiymiz? Akhir, yuz ham chidamay qoldi, hadeb surashga. Qolaversa, uzlaring ham amallab kun kurayotgan bulsalaring, 5-6 yildan buyon men kasal edim. Endi uglingiz… sizlarga ham jabr qildik… – Gulshoda kuz yoshlarini rumolining uchi bilan artdi.
  • Bu kunlar ham utadi, Gulshodakhon, sabr qiling, – dedi-yu Odil akaning uzi uylanib qoldi. Gulshodaning dardiyam ogir – nafas qisish, ikki haftada bir haliginaqa qimmat dorilarni topib kelish… ustiga-ustak Amirning bu ahvoli, yana kattasi ham ayasiga ukhshab dardmand… bu yogi qanday buldi ekan?

Odil aka uglining oldiga utib, busiz ham tarang vaziyatni taranglashtirgisi kelmadi. Kelinga nasikhat kilib junatib yubordi. Bu vaqtda Amir tomboshiga kho- tini ukalari bilan olib chiqib bosgan somonni jamoa khujaligi dalasiga tashib tugatgan, endi bulsa somonni tashiyotganda yonboshdagi makka poyasining oralariga tukilganlarini kandoq yigishtirib olsam ekan, deya uylanib turardi. “Haromning bir chimdimi ham kharom”, derdi u uziga-uzi. Amir anchagacha ikkilanib utirgach, sapchib turdi-da, bir bog poyani olib, teskarisini qilib silkib kurdi, somon par- chalarining bir qismi tushdi-yu, bir qismi oralariga yopishib qolaverdi. “Padar lanati!” – u sukingancha bir kutarishda 4-5 bog makka poyasini qulochkashlab olib somonning ortidan tashiy boshladi. Bu orada quni-qushniyu mahalla-kuy – kim eshikdan oshkora, kim teshikdan pinhona Amir ishini kuzatardi. Ehtimol, endi- gina ular Amirning “Chindanam aqldan ozibdi”, degan tukhtamga kelishgandir… Biroq qosh qorayguncha birov jazm etib, “jinni” voz kechgan somonu khashakka yaqin borolmadi. Ertasiga ertalab esa na somondan va na makka poyasidan nom-nishon qolgan edi…

50

Bir haftadan sung Gulshoda yakkayu yagona gunajinni bozorga chiqardi. Uni utgan yili Odil aka “Sigir qilib olarsizlar, zoti yakhshi” deb yakhshi niyatda bergan edi. Lekin qismat… Sotib, puliga bolalar uchun kiyim-bosh, ruzgorga guruch, un, yog degandek, uziga dori-darmon, Amirga mahsi-kalish kharid qildi. Qolgan pulni avaylab lattaga tugdi-da, ustidan kurpa qaviydigan ipidan bir necha bor aylan- tirib, takhmondagi sandiqqa tashladi. Shu bilan na mol va na u tufayli biron narsa orttirish kaygusi koldi. Echkini-ku katorga kushmasa ham bulaveradi. Uni na sotib maza kilasan va na suyib. Qaytaga bir tutam utini berib, ikki qoshik sutini ichib turgan makul. Khullas, somon mojarosi silliqqina kuchgandek edi. Birok usha kunlari Amir goyib bulib koldi. Ertalab chiqib ketganicha tom tush- ganda kham kaytmadi. Gulshoda bolalarini bagriga bosgancha “Ana kep qolar, mana kep kolar”, deb mik etmay kutdi. YOtar makhali buldi hamki, erdan darak yuq edi. Otamlarnikidadir, deb kham tinchlanolmadi, chunki shom vaqti ovqat kutarib kel- gan Elbekdan “Biznikida yuq!” degan javobni eshitdi. “Harholda erkak kishi- ku, kelar”, – deb, birovni bezovta qilishni istamadi. Lekin uzi tonggacha mij- ja kokmadi. Ertalab esa har qanday andishani yigishtirdi-da, qaynotasinikiga yul oldi…

51

Bu orada Amir sandikdan khotini berkitgan pulni topib olib, avtobusda tu­man markaziga ketdi. U erda khamisha tilanchilik qilib utiruvchi devonasifat chol bulardi – ushani topdi. Shakharning yakhshi emakkhonalaridan biriga boshlab borib, somsayu kabob bilan siyladi. Sung “devona”ni tumanning yirik magaziniga etaklab kirib, bosh-oyok kiyintirdi. Kechga yaqin cholni uyiga – Ulugtog tomonga ketishda- gi qishloqlardan biriga kuzatib kuyib, iziga kaytmoqchi buldi. Lekin toqqa ancha yaqinlashib kolgani uchun tog uni uziga tortdi.

U juda uzok yurdi – chamasi ikki soatcha. Rosa kora terga botdi. Iulda uziga hamroh bulib, faqat qarshi tomonga oqayotgan ariq suvidan qonib-qonib ichdi va yurishda davom etdi. Birozdan sung adirlar boshlandi. Ertalabdan buyon basavlat gavdasini kuz-kuz qilib turgan Ulugtog endi kurinmasdi – pastqam tepaliklar orti­ta goyib bulgandi. Faqat ahyon-ahyonda togning bir qismi kuzga tashlanib qolardi. Quyosh botgach, oy yarqirab chiqqangacha Amir zulmatda qolib yuragini vakhm bosdi. Bir kungli “Qaytvorsammi?” deb uyladi. Lekin toqqa etganda qaytgisi kelmadi. “Yuq, tongni shu Ulugtogning tepasida qarshilayman!” deb akhd etdi. Adirlar ortidan itlarning hurigani va quylarning marashi kuloqqa chalinardi. Kup utmay Amir- ning kuzlari olovni ilgadi. “Uzingga shukr, egam!” – gudrandi u. Itlar shu tomonga qarab chopgancha qattiq-qattiq hurdilar. Amir qosh qoraygandayoq quliga olvolgan kattagina tayoqni mahkam sikdi, lekin tukhtab qolmadi, – endi kurina boshlagan utov sari ildam yurdi. Shu asno yon tomondagi bahaybat tosh orqasidan ikki kishi yugurib chiqib, quqqisdan unga tashlandi. Zum utmay yana biri paydo buldiyu, uchovlon ha yuq, be yuq uni yiqitib, qulini orqasiga qayirib boglashdi. Sung gulkhan yonib turgan joyga etaklashdi. U erda keksaroq bir odam olovning yoniga quyilgan eski temir krovatda utirardi, dik etib urnidan turdi.

  • Mana, haromi ugrini tutdik! – dedi uchovlondan biri.
  • Qanaqasiga men ugri bulay, oddiy yulovchiman. Kim bilandir adashtiryapsiz- lar! – Amir ahvolni oz-moz tushuntirgandek buldi.
  • Hoy, it emgan ablah, qilgilikni qip quyib, yana yolgon gapirasanmi? – boshqa biri tortib olingan tayoq bilan Amirning qanshariga tushirib qoldi. Amir ogriqdan ihrab yubordi.
  • Ugirlangan quylarni nima kilding, pastkash? – urgan kishi Amirning yuziga yaqin kelib, tupugini sachratib bakirardi.
  • Menga kara, hoy alamzada! – Amir undan ham baland ovozda qichqirdi, – men quy ugirlaganim yuq, umrimda ugirlik kuchasiga kirmaganman. Sen oldin aybdorni top, aybini buyniga quy, keyin ur-da!
  • Unda bu erlarda nima kilib tentib yuribsan qosh korayganda? Bu arqonlar-chi? Ular nimaga kerak senga? – boyadan beri jim turgan qariya gapga aralashib, Amirning beliga boglangan ana usha sotilib ketgan gunajinning arqoniga ishora qildi. Amir shundagina arqonni nega olganligi tugrisida uyga toldi. Birok sababini bila ol- madi. Qariyaga aytishga kham tuzukrok javob topmadi. Aslida u pulni olarkan, kuliga ilashib chiqkan arkonni ham beikhtiyor ravishda beliga tugib olgan edi…
  • Toqqa ketyapman, Ulugtoqqa.
  • Nima ishing bor u erda, sen akhir chuponlardan emassan-ku? – davom etdi qariya.

— Chupon emasman, lekin ugri ham emasman!

— Khush, togda pishirib quyibdimi kechasi? Yana yolgizsan?

— Borgim keldi, vassalom.

Kimdir piq etib kuldi. Amirning qaysarligi tutdimi yo boshqa degulik gapi qolmadimi, harholda bular ishonadigan sabab qidirib utirmadi, tugrirogi, buni uziga ep kurmadi. Topganda, bular ishonarmidi?! Akhir, belida khuddi atay boglangandek, eski arqon turibdi.

Chuponlar uning gapini chupchakka yuyishdi va aybiga iqror qilish ilin- jida ezib kaltaklashdi. Ilgarigi vaqtda ehtimol bunaqa kaltaklarni Amir bemalol kutarardi, endi esa kholi kharoblashdi. Bir necha yildan buen surun- kali kamovqatlik, khatto sidirgasiga ruza tutish, kamuyqulik, ruhiy iztirob, ustiga-ustak, kuni kecha boshdan kechirilgan chillaning tasiri, bugungi sa- far… Hamma-hammasi Amirni jismonan khiyla toliqtirgandi. U kaltakni kutarolmay hushidan ketdi. Kuzini ochganda uzini odam buyidan balandroq tosh- ga chirmab tashlashganini kurdi. Chiranib, oyoq-qullari bilan siltandi – lekin alamzada chuponlar bor mahoratlarini ishga solishgan ekan, arqon bushashmadi. Harakatlarining natijasi shu buldiki, u uzining qip-yalangoch ekanligini sezib qoldi.

  • Uyatsizlar! – Amirning ogzidan chiqqan yagona suz shu buldi. U atrofga kuz yugurtirdi – gimirlagan sharpa yuq, olov kham allaqachon uchgan, adir jimligini aso- san chuponlarning khurragiyu chigirtkaning surnayi hamda ahyon-ahyonda bitta-yarimta quyning sekin-sekin marab kuyishigina buzardi. Oy va yulduzlar khuddi artib to- zalangan dur yanglig yarqirab, olamga fusun bagishlar, pastda esa ular yogdusidan kham adiru chodir, ham toshu isiriq soyalari paydo bulgandi. Biroq bu manzaradan bakhra olishga shu tobda Amirning holi kelmasdi. Uning boshi ham, elkasiyu qul-oyogi ham kaltakning zarbidan achishib-yonib ogrirdi. Bu kham mayli, tongga yaqin u boglangan tosh sovib, Amirning bir azobini ikki kildi. Amir yozning chillasida rosmana sovkotib-titray boshladi.

Nikhoyat, sekin-asta tun yorishdi. Quyosh u kutgan tomondan emas, butunlay teskari yokdan chikdi. “Tavba, uydan nari borsa 50-60 chakirim uzoqlashibmanu, muljalni yukotibmanmi? Son-sanoksiz adirlar miyamni aylantirdimi va yoki boshimga tush- gan kurguliklar, odamlar aytayotgandek, meni chindan kham akldan ozdirdimi?.. Ey khudo! – Amir kuzlarini yumib iltijo qila boshladi, – peshonamga yana nimalarni yozgansan? Nakhotki, qirqni qoralamay jinni bulib qolsam? Akhir, bu ne kurgulik, kaysi gunokhlarim uchun buncha sitam? Akhir, kuni kecha yuragim orzularga limmo-lim edi-ku… kani endi ular, menmi ularni tark etgan va yoki ularmi meni? Nega men shu kuyga tushdim? Javob ber, ey Parvardigor!..”

  • Qulingning egriligi uchun, itvachcha!

Amir chuchib kuzini ochdi va ruparasida uziga nafrat bilan qisiq kuzlarini tikib turgan chupon cholni kurdi.

  • Hali bu kuning holva, agar quylarni kaerga yashirganingni aytmasang yoki pu- lini tulamasang, gushingni itlarim nimtalaydi…

Amir uzini kaltaklagan navqiron chuponlar davrasida bu qariyani kurganda “Tushunsa meni shu keksa odam tushunadi”, deb umidlangandi. Ayon bulayaptiki, u yoshlardan ham batdarin va yovuz chiqdi. Amir cholning sovuq yiltirab turgan kuz sokkachalariga bir zum boqib, angladiki, u hazillashmayapti. Endi cholning qulidan osonlikcha chiqib ketolmasligiga u shubha qilmasdi.

  • Kechirasiz, toga, nechta quyni ugirlatdingiz? – Amir suzini tugatmayoq bemaza savol berganini uzi ham tushundi, lekin endi kech edi.
  • Uchir, ovozingni, haromkhur! – burilib ketayotgan chol keskin harakat bilan Amirning yuziga qamchi bosdi. Sung yana, yana… Amir ogriqning zuridan dodlay boshladi, azonda uning faryodi adirlar osha Ulugtoqqa urilib, aks-sado berdi. Itlar hurdi. Quylar qochdi… Ura-ura hovuridan tushgan va yoki holdan toygan chol qamchini yonboshiga uloqtirdi-da, kuzlaridan yosh va labining chetidan qon okib, yuzi qamchining qora izlari ortiga kumilib qolgan Amirga yana bir uqrayib kuyib, nari ketdi. Endi Amir ham jim edi. Uni hech kim kh,ech qachon bunaqa kaltaklamagandi. Agar butun vujudini qaqshatayotgan ogriq bulmaganda, u ehtimol shu holida jangari kinolardagi epizodlarni eslab kulgan bularmidi… Yuq, Amirning kholi ogir edi, u tagin hushidan ketdi…

52

Pastda – qishlokda esa uni allakachon qidirishga tushishgandi. Milisiyaga kha­bar berildi. Amir borishi mumkin bulgan joylar qaraldi, odamlardan suraldi — natija shu buldiki, uni kimdir avtobusda, yana birov shaharda, “devona” chol bilan magazinda kurganini aytdi. “Devona”ni izlashdi. Biroq u usha kuni tilanchilikka chiqmabdi. Uning qaerda yashashini shahar joyda surab bilishning iloji bulmadi. Lekin Obid kechgacha “devona” utiradigan erdan jilmadi. Ertasiga ham keladigan buldi….

Amirning bu kuni yana-da ayanchli kechdi. U qayta khushiga kelganda, kun yoy- ilgandi, ortiq sovqotmasdi, aksincha oftob charaqlab chiqib, Amirning shir yalangoch badanini sekin-sekin kizdira boshlagandi. U shoshib atrofiga alan- gladi – “Birov yuqmi, ishqilib?” deb khayolidan kechirdi. Boshi luqillab ogrib, kuzi tindi. Noiloj qoboqlarini yumdi. “Akhir, bu sharmandalik, khademay yuldan odamlar, mashinalar utishi mumkin. Ushandayam avratimni ochiq alfoz- da qoldirishaverarmikin bular yo meni echib olisharmikin? Loaqal biron nar- sa yopib kuyishar, ulibdimi endi…”, – degan mulohaza bilan yana qoboklarini ochdi va utov tomonga kuz sokqachalarini ohista yurgizdi – kimsa yuq. Birok past­da – ilon-bilon yuldan imillab chiqib kelayotgan yuk mashinasiga kuzi tushdi. “Bulganicha buldi, ishkilib tanishlar emasmikan?” – deb bezovtalandi Amir. U beikhtiyor tepaga qaradi va ruparasidagi baland adirning ustida tayogiga suyan- gancha turgan chuponga kuzi tushib cholni tanidi. “Tavba, kariya meni sharmanda kilishdan nima mani topar ekan? Khuddi yosh bolaga ukhshaydi-ya”, – deb mushokhada etar ekan, khayolini yaqinlashib qolgan mashinaning kuchangan tovushi buldi. U ung oyogini khiyol oldinga olib, avratini berkitmoqchi buldi. Lekin sirib boglab tashlangan ekan, oyogini qimirlata olmadi. Uyatdan uzini quyarga joy topolmay loaqal yuzini yashirmoqchi buldi. Ammo mashina uchakishganday uning shunday yon- ginasiga kelib tukhtadi. Amir kuzlarini yumdi: “Nega imillaydi bu lanati?” – deya tishini-tishga bosgancha gijindi. U kutdi, lekin mashina motori bir ma- romda ishlab turar, hali-veri jiladiganga ukhshamasdi. U ayol kishining pik etib kulganini eshitib, qoboqlarini yanada mahkamroq yumdi, nazarida uyatdan butun vujudi lovullab yonib borayotgandek edi.

  • Hey, qaranglar, ulib qolganga ukhshaydi, qimirlamayapti, – havoda erkak ki­shining ovozi yangradi.
  • Rostdanam. Uni uldirib ketishganga ukhshaydi, – deb bir erkak gapga aralash- di.

Amir miq etmasdi. U mashinaning tezroq daf bulishini kutar, nazarida vaqt kham mashinaga kushilib tukhtab qolganga ukhshardi. Shu payt bir necha ayolning piqillashi barobarida Amirning yuziga bir pomidor “pilch” etib kelib tegdi. Haqorat khuddi chaqmoq zarbidek tasir qildi. U yaralangan sher yanglig hayqirib yubordi: “He, onangni!.. Insofsizlar!..”. Shu barobar mashinaga gaz berilib u shi- tob bilan yukoriga urlay ketdi. Amir uning yuk mashinasi ekanini, ustida esa er- kagu ayol utirib olishganini kurdi. Sung ogir khursinib kuzlarini yumdi. Shundan kup utmay qadam tovushlari yaqinlashib kela boshladi.

  • Qalay, maza qildingmi? – dedi chol Amirdan uch-turt odim narida tukhtab, sung kalladek keladigan toshga omonatgina utirdi.

Amir indamadi.

  • Manga kara, bola, agar chiningni aytmas ekansan, shu holingda qolaverasan. Na bir tishlam non kurasan, na bir kultum suv.

Amirdan yana sado chiqmadi.

Qariya urnidan quzgaldi.

Amirni quyosh qiynay boshladi. U ogriqdan ham kura kuproq suvni uylardi. Chanqoq shunaqa yomon narsa ekan. U yorilgan lablarini quruqshagan tili bi­lan yalamoqqa tutinib edi, bulmadi. Lab-lunj ham, til ham azbaroyi qurib qolganidan buysunmadi. Qaytaga tomogida ogriqturdi. Yutinish ham amrimahol edi. Amirning qon, ter va kir bosgan yuz-kuzlariga pashshalar qunib uchar, le­kin na bu va na kaltak zahri uni tashnalik azobi kadar qiynamayotgandi. Amir dam kuyoshni bir damgina tusib utayotgan parcha bulutni kuzatib, “Hoynahoy shun- da yuq deganda bir chelak suv bulsa kerak”, deya khayollansa, dam yon-verida usib yotgan ut-ulanlar bargini yotvolib shimishni uylab, qiynalardi. Yaqindagina u besh vaqt namoz uqib yurish imkoni uchun butun boyligu martabalarini berishga qodirday yashagan bulsa, endi bir kultum suv uchun dunyoni alishib yuborishga kham tayyor edi guyo.

53

Adirlar bagridan ketma-ket ikki mashina chiqib keldi. Amirning kuzlari darhol ularni ilgadi. Endigi gal esa uning miyasida umidbakhsh fikr chaqnagandek buldi. Akhir, ulardan suv surash mumkin-ku! Chanqoq shu qadar zur ediki, u uyatni bo- sib ketgandi. Mashinalar yaqinlasharkan, Amir ulardan kuz uzmadi, toki kuz-kuzga tushganda, muddaoni tushunishlari mumkin bulsin. Biroq na yoziqki, mashinalar tukhtamadi, aksincha, kharsangga chirmab boglangan soch-sokoli usiq-tuziq, qip-yalangoch odamni kurib, tezlikni yana kham oshirdilar. Amir hatto “Suv!” deb baqirishga ul- gurmadi. Ekhtimol degandir-u, ovozi kuchanib balandlikka chiqayotgan mashinalar shovqini ostida kumilib ketgandir. Ekhtimol, tashnalikning zuridan bugzidan kh.ech qanday sado chiqmagandir. Motorlar guldurashi uzokdashgach, Amir uziga-uzi “Suv” deb aytmoqchi buldi. Chindanam ovozi chiqmadi. Shunda u sezdiki, tiligina emas, balki oyogi, quli, beli, kukragi… butun vujudi kharakatga kelib, uz vazifalarini unutgancha faqat “Suv!” deya hayqirishnigina istayotir edi…

54

Kun kechdi. Bu vaqt mobaynida yulovchi mashinalarning anchasi u yokdan-bu yoqqa utdi, lekin birontasi toshga boglangan odamga yordam berish uchun tukhtamadi. Ovqatlangani utovga kelgan chuponlar Amirning shundoq kuzi ungida bulok su- viga yuz-qullarini, hatto issikda etik ichida terlab, sasib ketgan oyoqlarini yuvardilar-u, Amirga bir piyola uzatmasdilar. Uning tili aylanmay qolgandi, kuzlari bilan chuponlarga “Suv!” deya iltijo qilardi, utinardi, yalinib-yolborardi, birok ular uzlarini guyo boshqa tilda gaplashadigan millatdek tutishar, parvo qilishmasdi. Nihoyat, Amirning khurligi keldi. Ich-ichidan achishib-potrab qargish chiqdi, chiqaverdi. U dilining tub-tubidan chuponlarga yomonlik sogindi: “Iloyim, kuzlaringga suv tulsin senlarni!..”

Quyosh zabtiga olar, Amir uzini khuddi olovga yaqinlashtirilayotgandek his etardi. Bora-bora his etarga-da holi kelmay qoldi. Atrofiga ham kuz yugurtirmay quydi. Kharsangga chirmab boglangan shir yalangoch vujudini allaqachon unutgandi. Hatto boshini kutarishga qurbi etmay qolgan. U bir tomonga ogib borardi. Amir­ning quloqlari hech narsa eshitmas, ustiga uchib-qunayotgan son-sanoqsiz pashshayu chivinlarni kurmas-sezmas edi. Faqat khushini elas-elas sezib turganday va bu sezgi unga ulim sharpasidan darak berayotgandek edi…

Bir mahal uning hushi yashin tezligida tiklana boshladi. Kuzlari chaqnab ochil- di, boshi beikhtiyor yuqori kutarildi va u sharros quyayotgan yomgirni kurdi va butun vujudi ila emmoqqa tutindi. Birok yomgir qanday kutilmaganda boshlangan bulsa, shunday favqulodda tindi-qoldi. Amir kukka qarab, uzidan uzoqlashayotgan qora bu- lutni kurdi. Ha, bu yoz yomgiri edi, lekin Amir endi uzini, vujudini, undagi khar bir azoni, khatto ulardagi ogriqni qayta khis kila boshladi. U tamshanib, lablarida hali qurib ulgurmagan yomgir tomchilarini yutokib yaladi va cheksiz lazzat tuydi, bundan hatto boshi gir aylandi. Negadir khayolida “Jannat” suzi chaqnadi… “ Darhaqiqat, jannatning tami shunaqa bulsa kerak”, deb uyladi…

Quyosh yana qizdirgancha oga boshladi. Bir payt Amir ruparasida tagin chupon chol- ni kurdi va kuzlarini yumib oldi.

  • Uglim… – cholning ovozi titrab, gapirishdan tukhtadi. Amir hayron bulib, kuzlarini ochdi. Cholning qorachigida yiltillab yosh uynardi. – Ikki hafta ichida ellikka yaqin quyimizni ugirlatdik. Bu hazilakam narsa emas. Za- monni kurib turibsiz. – Amir cholning hatto “siz”layotganiga hayron qoldi. – Anavilar – mening ugillarim. Bittasi uylangan, ikkita bolasi bor. Biz bilan birga turadi. Unga imorat solishim, qolgan ikkitasini esa uylashim, gardanimdagi qiyomat-qarzdan qutilishim kerak. Butun oilamizning daromadi faqat shu quylardan. Ellikta quy esa hammamizning ikki yillik zahmatimiz, degani. Jon uglim, – cholning yuzlaridan yosh shashqator bulib oqdi, bugziga yigisi tiqilib, arang suzini tugatdi, – bu agar sizning ishingiz bulsa, bizni qon qaqshatmang, ayting, hatto ellik quyning untasidan voz kechdim, qolganini kaytaring…

Amir hangu mang bulib qoldi. Boyagi kakhru gazabli, yovuz qariya urnida endi uzi kabi jabrdiyda, munglig va hokisor kishi turardi. Lekin biron nima deyolmadi. Bechora cholga ich-ichidan achindi, yordam bergisi keldi-yu, quli qisqaligidan ogiz ocholmadi. Akhir, u quylarni qanday topib bersin, bilmagan, kurmagan bulsa?.. Amirdan sado chiqavermagach, chol ovoz chiqarib yiglagancha chodir tomonga keta bosh­ladi. Birok khuddi endigina yoqqan yoz yomgiri kabi birdan tukhtadiyu, gijingan kuyi iziga qaytdi.

  • Uyimni kuydirding-ku, haromi! – u kecha tashlab quygan qamchini qulga olib, jon-jakhdi bilan Amirning duch kelgan joyiga savalay ketdi, – bola-chaqani uylab- joylay olmay elu yurt oldida bosh egib yurgandan kura seni uldirib qamoqqa tushga- nim yakhshiroq… yakhshiroq, yakhshiroq!..

Amir bir ikki oh-voh qildi-yu, indamay qoldi – u yana hushidan ayrilgan edi…

58

Amirni ukalari tog yaqinidan topib, tugri kasalkhonaga eltishdi. Amir u erda un-un besh kun davolangach, uyiga qaytdi. Biroq usha voqeadan keyin qishlokda undan bir-ikki marta kaltak egan yo sukish eshitgan odam borki, bari Abdusalom domla bosh- chiligida galva kutarishib, «Uni qishlokdan ketsinchi-ketsinga», tushishdi. Hatto tuman hokimiga ariza yozib kirishibdi. Khullas, u buldi-bu buldi, bir haftalik sudra-sudralar natijasida Odil aka uglini viloyat markazidagi jinnikhonaga olib ketishlariga rozi buldi…

Amirni mashinaga zurlab chiqarishdi. Ikkita baquvvat erkakning metin chan- galidan kutulishga bekhuda urinib, nafasi bugziga tiqilgan Amir chorasizlik va khurlikdan, boshiga tushgan kurgiliklar alamidan yiglab yubordi. Halima ayaga bu- larning barini kurib turish ogir edi, u ham kuz yoshlarini artgancha darvozaga uzini urdi…

86

Tong saharda utovdan chikkan qariya olazarak bulib osmonga qaradi: kuk gum- bazini tuldirib-bostirib kelayotgan qop-qora bulutga kuzi tushgach esa ichini vahm bosdi. Akhir, chupon ular chor tomoni baland adirliklar bilan uralgan past tekis- likka – utlari mul yaylovga kuni kecha kelib edilar. Gap ularning qachon kelganla- rida kham emas. Agar havoning bunaqa uzgarishini oldindan bilishganda edi, podani yuqoriroq khaydab chiqishga jazm qilgan bulardilar. Hech kursa bir-ikki kunga. Le- kin ular gaflatda qolishdi. Ehtimol, bulut yuqorida – Ulugtog tomonlarda uz ishini qilgan – kechasi bilan toza quygan chiqar. Shunday bulgan chiqsa, khudo kursatmasin, yoqqan jala selga aylanib pastga qarab oqib qolsa…

Qariya shunday khayollar bilan tashvish chekib turarkan, utovdan birin-ketin ikkala ugli chikib keldi va guyo hech nima bulmagandek kunlik mashgulotiga unnab ketishdi. Qariyaning bulsa ichini it tirnardi: nima qilsam ekan, haliyam bulsa, po­dani tepaga haydasammi yo bu urinsiz tashvishmi? Iuq, yuk, ehtiyotkorlik hech ziyon qilmas. Akhir, biz togning shundok biqinidamiz, loaqal nari borib turish kerak, – qariya bir qarorga kelgan edi.

  • Ota, choyga keling, – dedi kenja ugil qora qumgondan shovullatib choynakka kaynagan suv quyarkan.
  • Ha, mayli, bir piyola choy ichsak ichibmiz-da, – vakhima qilib bollarni qurqitib quymay tagin, – khayolidan utdi qariyaning. Lekin choyni quliga oluvdiyam- ki, narirokda bogliq turgan ikkala ot baravar depsinib kishnay boshlashdi. Katta ugil “Oldilaridan ilon-pilon utgandir”, deb quya qoldi, biroq qariyaning kungliga gulgula tushib bulgandi. U ortiq yashirib utirmadi.
  • Huv, qora bulutni kuryapsizlarmi? Agar u kechasi bilan anavi togning usti- ga yoqqan bulsa, kup yomon, puchmoqlarga suv tulgan. Khudo kursatmasin, tagin yogib qolsa, bu yoqqa sel bulib oqib kelishi hech gapmas. Qaydam, uzoqroqdan utgan, tepada suv tuplanmagandir. Lekin biz bir tadbir olmasak bulmas. Otlar ham bezovta bup qoldi. Choyni keyin icharmiz. Turdik! – qariya dik etib urnidan turdi, – utovga, an- jomlarga tegmanglar, nazarimda vaqt tigiz, yigishtirishga ulgurmasmiz-ov.

Ugillar otlarni egarlashdi, ota bulsa eng zaruriy ashyolarni bitta khurjun- ga naridan-beri joylashtirdi. Sung uchovlashib, birin-sirin turib ut chaynashga tushgan quylarni tezroq harakatga keltirib, togning tagidan uzoqroq haydasharkan, osmon qattiq gumburladi. Qariya tashvishlanib osmonga bir nazar tashladi-yu, haligi kora bulutni shundoq boshlari ustida kurdi, – tezroq, tezroq khaydanglar, ayamay ur oyogiga, ur-r-r!.. – deya ugillarini qistadi.

Birdan havoda “qars-kurs” degan tovush yangradi va shovullab yomgir boshladi. U “hash-pash” deguncha jalaga dundi. Ikki piyola choy ichgudek fursat utar-utmas oyoqlarning tagidan suv arik bulib oka boshladi. Ular ancha yul bosib quyishganiga qaramay, etib kelgan joylari khavfdan uzoq emasdi. Kenjaugil yayov ekanidan yurishga qiynalayotgandi. U bazan sirpanib yiqilar va besh-olti odim loyqa suvga qushilib okib borar, sung yana oyokqa turib olardi.

  • Ma, san manovga minib ol! – qariya otning boshini ugli tomonga burdi.
  • Yuq, ota, oqim kuchli, sizni oqizib ketadi, man uzim amallab boryapman, – ovozi- ning etganicha qichqirdi ugil. Biroz chalgigani bois yana yiqilib, pastroqqa oqib tushdi. Uzini unglay solib quylarga qichqirdi: qur-e! Biroq ovozini endi uzidan boshqa eshitmasdi. U qaddini rostlab suruvga razm soldi: baquvvatroqlari oldinda ketar, mundayroqlari – ular kup edi, – khuddi uzi singari loyqa suvda tayganib- oqib borardi. Gohida yiqilib turolmay, orqadan kelayotgan poda tuyogi ostida ezi- lib, butana suvda potrab qolayotganlari ham bulardiki, ularga yordam berishga hech kimning qurbi kelmasdi.

Jala yoqqan, tepadan oqib tushayotgan sel mikdori kupaygan sayin chuponlar va quylarning kholi tobora tanglashardi. Bir mahal kenja ugil orqadan kelib oyoqlariga urilgan kuchli sel zarbasidan oldinga munkib yuztuban yiqildi va usha kuyi yigirma metr chamasi oqib tugri quylarning orasiga kirib ketdi. Joni halakda bulgan poda butanaga kumilib yotgan chuponning ustidan ham bosib utdi. Buni kurgan tungich ugil otini usha tomonga qistadi. Etib kelganda ukasi boshini loyqadan chiqardi, lekin turolmasdi, aftidan oyogi quylarning tuyoqlari ostida ezilgandi. Aka ukasini asosiy sel oqimidan chetga olmoqchi bulib otdan tushdi. Biroq khuddi shu asnoda orka tarafdan quturib odam buyi balandlikda sel kelar- di. Ukasini quchoqlab erdan dast uzib olgan aka yonboshga bir odim quyishga ham ulgurmadi…

Ofatdan qariyagina tirik qoldi va yana quylarningtakhminan uchdan bir qismi. Qariya omon qolgan joni uchun otidan minnatdor bulsa arzirdi, chunki uni sel oqimidan hayvonning qurkib uzini chetga olishi qutqarib qoldi. Qariyaning uzi bulsa, ikkala uglini baravar yamlashga choglangan selga kuzi tushgandayoq hushini yuqotib bulgandi. Lekin baqirolmadi, baqirib ugillarini khavfdan ogoh etol- madi. Chunki sel shunchalik yaqin qolgandiki, bechora cholning hayqirigi bugzidan chiqishga ham ulgurmadi…

Endi uning ichiga chiroq yoqsang yorishmasdi. Akhir, un gulidan biri ochilib ochilmagan shurlik bolajonlarining kuzlariga loyqa tulguncha oshini oshab, yoshi- ni yashab bulgan otaning joniga kelmaydimi usha qiron!..

Oradan ancha fursat utgan, jala kham, sel ham tingan, faqat yuqoridan pastga sizib zaifgina butana suv oqib turardi. Qariya bulsa, yon tomonda- gi adirlardan birida boshini quyi solgancha yuragiga qil ham sigmay iz- tirob chekardi. Uning kuzlari qup-quruq edi, ki boshiga tushgan musibat yigidan baland, kuz yoshdan kattaroqdi. Qolaversa, uning ichini gunoh hissi urtayotgandi. Akhir, bosh chupon – u, ota – u, yulboshchi-rahnamo ham – u! Juvon- marg ketgan farzandlari uning izmidan chiqmasdi. Qariya qaerda khato qildi, – shuni bilolmay, shu haqda uylab, shuni \azm qilolmay urtanardi. Akhir, u ozmuncha sellarni kurdimi’ Muzlatguvchi qakhraton qishlarni, kuydirguv- chi jaziramalarni qanchasini boshidan utkazmadi, deysiz… Pekin bunisi…

Shunda “lop” etib khayoliga utgan Yili ezda toshga boglab qiynaganlari – usha… sochlari patila-patila devonasifat yigit tushdi. “KUZLARINGGA SUV TULSIN SENLARNING!!’” – qariyaning miyasida qargish chaqnadi. U sapchib urnidan tu- rib ketdi. Akhir usha yigitni bir tomchi suvga zor qilishmaganmidi? Nakhotki, u qargagan bulsa? Nahotki, u chindanam ugri bulmagan? Unda kim? Qariyaning tizzala- ri qaltirab takror utirib qoldi va shu kuyi qosh qoraydiyamki, urnidan quzgalmadi. Khuddi ulatga chalingan parrandadek buynini ozgin tizzalari ichiga olganicha jim qotdi…

Pastrokda esa kun buyi u er-bu erda utlab yurgan yakkam-dukkam quylar qorongi tushishi hamono bir joyga tuplanishib, panokh qidirgansimon maray boshlashdi…

Savol va topshirikrar:

  1. Nima uchun Yusufning dusti Sodiq “… mustaqillikdagi khayotimiz yakhshimi yoki avvalgisi?” kabi mulohazalarga borib qoldi deb uylaysiz?
  2. “… Sodiq, sen soginayotgan, qumsayotgan imperiyani hokhlamayman! Bizning khammamizning kuzlarimiz ochiq ketishini istamayman! ” deb uylaganda Yusuf qanchalar darajada haq? Sizning fikringiz qanday?
  3. Er-khotinning kuchada qolib ketishi oqibatida kelib chiqqan holatga qanday baho berasiz?
  4. Amirning chilladan chiqqandan keyingi kholati haqida fikr yuriting. “Peshona terimiz singmagan, u bizga kharom” deb qilgan ishlari tugrimi?
  5. Amirning tilanchiga qilgan khotamtoyligini qanday bakholaysiz?
  6. Amirning toshga boglab sazoyi qilinishi, kaltaklanishi uning uchun jazomi yoki sinovmi?
  7. Keksa odamning badtarin va yovuz bulishiga sabab nima? Aslida u khaqiqatdan kham yovuzmi?
  8. Amir Yaqindagina besh vaqt namoz uqib yurish imkoni uchun butun boyligu martabalarini berishga qodirday yashagan bulsa, endi bir qultum suv uchun dunyoni alishib yuborishga tayyor edi guyo”. Amirning bu holatini qanday bakholash mumkin?
  9. “Iloyim, kuzlaringga suv tulsin senlarning…” deb qargaganda Amir khaqmidi?
  10. Qariya chuponning Amirga iltijo kilib aytgan gaplarini takhlil qiling. U Oliy nizom khimoyachisimi, Uni buzuvchimi yoki loqaydmi?
  11. Uzbekning orzu armoniyu, umrini tugatadigan imorat kurish va tuy qilish kabi “qiyomat qarz”lari qariyani qanday dakhshatli fikrlargacha olib keldi?
  12. Amirning jinnikhonaga tushishi sizga qanday tasir qildi?
  13. Odil aka va Halima ayani ushbu kholatdagi rukhiyatini takhdil kilishga urinib kuring.
  14. Sel kelishi oldidan berilgan tabiattasvirini uqib chiqing? Tasvirda voqealarning keyingi rivojiga shama bormi?
  15. Sel ikki uglini nobud qilgan qariyaning ruhiy kh.olatini takhdil kiling. Juvonmarg ketgan farzandlari qargish tufayli nobud buldi deb uylagan qariya haqmi?
  16. Asarga nima uchun “Muvozanat” deb nom quyilgan? Ikki tarozi pallasining muvozanat holida turishini kuzatganmisiz? Inson hayotiy muvozanatni doimo ushlab tura oladimi?
  17. Asarni ukib chikkach, uzingiz uchun kanday khulosalarga keldingiz?
  18. “Insoniy munosabatlar muvozanati” mavzuida uy inshosi yozing.

 

Яна маълумот

pogudx662lujp78dq

Tugilgan kun tabrikotlari 2023

Qisqa, uzoq, ikhcham, rasmli tugilgan kun khabari va eng yakhshi tabrik suzlari Tugilgan kun muhim …