Tuliq va tuliksiz gaplar

Quyidagi tuliqsiz gaplarni tuliq gaplarga aylantiring. Bu urinda siz nimalardan foydalandingiz? Fikringizni izokhlab bering.

• Mening kimligimni bilasanmi? – deb suradi Chuvrindi, unga bir qarab olib.
• Elchin akam aytdilar.

-Unda qayoqqa borayotganimizni, kimligimizni ham bilar- san?

-Ha.

-Agar odam uldirishni topshirsak-chi, bajarasanmi?

• Yuq.
• Javob berishga shoshilma. Avval uylab kur.
• Uylasam-uylamasam javobim bitta. (T.M.)

Fikr ifodalash uchun zarur bulgan ran bulaklarining qay darajada ishtirok etishiga kura gaplar tuliq va tuliqsiz gaplarga bulinadi.

Barcha zaruriy bulaklar gapda mavjud bulsa, tuliq ran deyiladi. Masalan: Bir tup mevali darakht ekkan kishiming iil gavhar teradi. (M.)

Tuliqsiz gaplarda esa fikr ifodalash uchun zarur bu- laklarning bir qismi qatnasha olmaydi. Lekin bu bulak oldingi gapdan yoki nutq mazmunidan bilinib turadi.

Tuliqsiz ran, asosan, dialoglarda uchraydi. Masalan:

– Telefon qilgan kishi kim ekan?

-Dadam. (ega)

• Qaerdan telefon qildi?
• Shahardan. (urinholi)
• Shaharga qachon ketgan edi?
• Yakshanba kuni. (payt holi)
• Ertaga buladigan majlisga dadang kela oladimi?
• Kela olmaydi. (kesim)

Mashq. Kuchiring. Tuliqsiz gaplarning tagiga chizib, qaysi bulak lar ifodalanmaganligini izokhlang.

• Bu erda chumilsa buladimi?
• Sovuq-ku hozir!
• Sovuqmas paytda-chi?
• Buladi.
• Katta anhor ekan…
• Qonqus…
• Qonqus?!

• mashq. «Kelajakda kim bulmoqchisiz» mavzusida dialog tuzing. Tuliqsiz gaplarni topib, qaysi bulaklari tushirilganligini aytib bering.
• mashk. Uqing. Gaplarning bosh bulaklarini toping. 1-, 10-, 15 – gaplarni kuchirib, ega va kesim guruhini aniqlang.

1. Atrofdagilarni kamsitgan odam hech qachon buyuk bula olmaydi. (Zeyms) Manas aldanib qolganini sezib tursa- da, sir boy bermadi. («M.») 3. Odamlar kitob uqishdan tukhtasalar, fikrlashdan ham tukhtaydilar. (D. Didro) 4. Aqlli odam khamma narsasidan judo bulsa ham, dustidan voz kechmaydi. (H.) 5. Suz shamol, haqoratli suz esa elvizak kabi zararlidir. (Shekspir) 6. U yomgirda qolmaslik uchun qadamini tezlatdi. 7. Azob chekishni istamasang, hasadguy bulma. («Q.»)
2. Oz egan kup yashaydi. (M.) Uzboshimchalikni yongindan ham tezroq uchirmoq kerak. (Geranlid) 10. Uyga chumib utirgan Saida hozir khamma narsani unutgan edi. (Ch.A.) 11. Muysafid kup yurib, holdan toyganidan suv buyiga asta utirdi. 12. Chulponoy bir oz engil tortish maqsadida ichkariga kirib, yuz- qulini muzdek suvda yuvib chikdi. (T.M.) 13. Quyosh kum-kuk adir orqasigayonboshladi. (Ch.A.) 14. Qushilmasang, etiroz bildir, etiroz bildirsang, taklif qil, taklif qilsang, uzing bajar. Bilmasang urgan, bilsang urgat. (H.) 15. Lakhtak bulutlarning qitmirligi tufayli yayrab nur tarata olmayotgan quyosh shom kirishini kutmayoq bota qolganday buldi. (T.M.)

• mashq. Uqing. Ikki bosh bulakli gaplarni sintak gik takhlil qiling. Tinish belgilarining quyilish sabablarini tushuntiring.

1. Inson – olam bezagi. 2. Yakhshi dust – tuganmas khazina (H.)
2. Uch karra uch – tuqqiz. Beshning kvadrata – yigirma besh. 5. Shoshqaloqlik – khatoning onasi, gazab – nodonlikning otasi. (H.) 6. Muallimin unutgan el – kelajagin quritgan el. (M.)
3. Kuzatgan bulsangiz, tong otish oldida bir muddat eru kukni tim qorongilik bosadi. Bu – tun bilan tongning tuqnashuvi. Tunning ketgisi yuq. Chekingisi yuq. Tongning esa otgisi bor – zulmat urnini qoplagisi bor, qoplaydi ham. Bu -tongtalash fasli. (T.Sulaymon) Ismim – sher. Millatim – ezgulik. Vatanim – yurak. Kasbim – sevish, azoblanish. Maslagim – tob- lanish. Orzuim – olamni oq kuylakda kurish. (A.Khudoyberdi)
4. «Odamlarning kuzini yog bosipti-ku», – deb Mavlonbekov kuldi-da, kukrak chuntagidan bir qogoz olib unga berdi.

• mashq. Asardan berilgan parchani uqing. Gaplarni ifoda mak- sadiga kura gurukhdab, avval darak gaplarni, keyin suroq gaplarni, okhirida buyruq gaplarni kuchirib yozing.

Allaqanday keng dala emish… Utloqmi-ey, bugdoyzormi- ey… Muzaffar qip-yalangoch bulib, dala urtasida chopib ketayotganmish. Uglim bir nimadan qurqib, qochib ketayotga- nini bilarmishmanu oldiga borishga uyalarmishman. Keyin allaqaerdan ot paydo bupti. Gijinglab kelib Muzaffar- ni tishlabdi. Muzaffar chaqaloqqa aylanib qolibdi. Uzi chaqaloqmishu, gapirarmish. «Otni haydang, uldirib quyadi, quturgan ot», dermish…

Qiziq, nimaga bunaqa tush kurdim? Muzaffar nimaga yalangoch yuribdi? Tushga yalangoch kirsa yomon: falokat buladi. Shoshma… Anavi ot Umar akaning jiyroniku! Muzaffarga bir ran buldimi? Bugun nechanchi uzi? Yigirma turtinchi aprelmi? Ikki haftadan keyin Muzaffarning tugilgan kuni. Yigirmaga tuladi. Avvalgi telegrammalarimni olganmikin?

Olgan. Tabriklab yozgan khatlarimni kham… Javob yozmadi. Tugrida! Nega javob qilsin! Uch yil avval qishda kelganida manavi imonsizning kursatgan karomati uchunmi?!

Muncha achishadi bu yurak ulgur! Validol qayoqda edi? Shim- sam, sal quyib yuborarmidi?

Kerakmas! Ichmayman! Muzaffar sogmikin ishqilib? Tagin nima kulfat tushdiykin boshiga?

YOzaman, hoziroq khat yozaman! (U.H.)

• mashq. Quyidagi test savollarining tugri javobini belgilang.

1. «Yakhshi topib suzlar, yomon qopib suzlar» gapida ega kaysi suz turkumi bilan ifodalangan?

A. Ot bilan.                         V. Otlashgan sifat bilan.

B. Ravish bilan.                    G. Otlashgan sifatdosh bilan.

2. «Sobir endi kalavaning uchini topdi» gapida kesim kanday ifodalangan?

A. Ot bilan.                         V. Ibora bilan.

B. Ravish bilan.                    G. Ajralmas birikma bilan.

3. Qaysi katorda gapga misol berilgan?

A. YOqimli shabada.               V. Havo musaffo.

B. Ikki qavatli bino. G. Kum-kuk dala.

4. Misollarning kaysi biri khis-khayajon gai khisoblanadi?
5. Navoiyning kelishi astrobodliklarda cheksiz quvonch uygotdi.

B. Lutfiyning mahoratiga qoyil qolgan yosh Alisher u bilan uchrashishni orzu kilar edi.

1. Qani edi, hammamizning Yusufbek hojidek otamizu Uzbek oyimdek onalarimiz bulsa, ushalarning qanotida er etishsak.

G. O, ona degan shunchalar kham mehri daryo buladimi, a!

5. Qaratkich-aniklovchi kaysi katorda berilgan?
6. Qarasam, dutorning ip tortadigan qulogi sinib tushibdi.

B. Bu erda yangi imoratlar, kum-kuk pakhtazorlar bor.

1. Olisdan osmonga intilgan qizgish nur borgan sari avjlanardi.

G. Mustaqil mashgulot uzlashtirishga yakhshi yordam beradi.

6. Qaysi katorda izokhlovchi berilgan?

A. Professor A.Gulomov – taniqli tilshunos olim.

B. Dare suvini bahor toshirar, odam qadrini mehnat oshirar.

V. Birlikda barakat, ayrilikda halokat.

G. Sukut – salomatlikni, yakhshilik – izzat va obruni,

sakhiylik – uluglikni keltiradi.

7. Sifatlovchi-aniqlovchiga beriladigan savollar kaysn qatorda tugri kursatilgan?
8. Qaerga? Qaerda? Qaerdan? Qaergacha?

B. Qachon? Qachongacha? Qachondan buyon?

1. Qanday? Qanaqa? Nechanchi? Qaysi?

G. Kimga? Nimaga? Kimda? Nimada?

8. Berilgan misollarning kaysi birida sifatlovchi-aniqlovchi ot bilan ifodalangan?
9. Kelgan mekhmonlar beton uylarga joylashdilar.

B. Zarifa oltin soatini kuz-kuz qila boshladi.

1. Dustlikni qadrlay bilmaslik – johillik.

G. Chiroyli gullarning muattar hidlari dimoqni qitiqlaydi.

9. Qaysi qatorda egasi tushirilgan tuliqsiz ran berilgan?
10. -Tushmaysan, charchab qopsan, ukam. Kurib turibman.

B. Soatiga yana bir marta qaragach, urnidan turdi.

1. – Rahmat. Baraka topsin!

G. – Yuq! Yuq! Aslo mumkin emas.

10. Urin kholining savollari qaysi qatorda tugri kursatilgan?
11. Kimga? Nimaga? Kimda? Nimada?

B. Qachon? Qachongacha? Qachondan buyon?

1. Qanday? Qanaqa? Nechanchi? Qaysi?

G. Qaerga? Qaerda? Qaerdan? Qaergacha?

11. Qaysi qatorda payt holiga misol berilgan?
12. Kecha gupillab qor yoqqan, bugun uning qora sovugi hamma yoqni qamrab olgan.

B. Uynab gapirsang ham uylab gapir.

1. Til – suz sanatininggina emas, hamma sanatlarning asosi. G. Dala bagrini qoplab olgan bu utlar kundan-kun buy

chuzadi,gullaydi.

12. Qaysi katorda kesimi tushirilgan tuliqsiz ran joylashgan?

A. Oyim burilib qaradi:

• Kim bilan tushasan?
• Sobir bilan.

B. Oyim dod solib miltiqqa yopishdi.

– Qamab quyadi! – dedi chirqillab.

V. – Ha. D u rust.

G. Qiz onasining quchogiga otildi: Oyijon!

13. Misollarning kaysi birini suroq ran deb bilasiz?
14. Tergan pakhtang tog bulsin?

B. «Buyuk ipak yuli» muzeyida bulganmisiz?

1. Tez va sifatli teraylik?

G. Uzbek khalqi azaldan uz milliy anana va marosimlariga ega bulgan?

14. Qaysi katorda ran bulaklarining odatdagi tartibi uzgargan?
15. Bu erlarning shabadasi kecha-kunduz tinim bilmasdi.

B. Ona urgatgan til ham hamisha biz uchun ona kabi qadrli, issiq va ardoqlidir.

1. Darakht yaprogi bilan kurkam, odam mehnati bilan.

G. Bu erdan utibdi erning belbogi,

Beqasam tun demak bu rangin diyor.

15. Egasi otlashgan suz bilan ifodalangan ran kaysi qatorda berilgan?
16. Utirganlar raisni kutishar edilar.

B. Ertalabdan beri bulbullarning sayrashi tingani yuq.

1. Yigitlar Sheralini birin-ketin quchoqlab qutlashdi.

G. Chingizkhonning elchilari uldirilgandan keyin har ikki

tomon urushga khozirlana boshladi.

16. Qaysi misolda murakkab fel-kesim berilgan?
17. Muhitni uragan qalin zulmatni kurash mashali yondiradi. B. U chodir yonida qullarini qovushtirib khayolga chumib turardi.
18. Allaqanday bulbul tulib-toshib kuylaydi.

G. Tog orqasidan asta shamol kutarildi.

17. Qaysi misolda kesim ibora bilan ifodalangan?
18. Khoji aka zipillab kirib, uydan arqon olib chikdi.

B. Ovqat suzilib, khontakhta atrofiga utirganimizda, bir- birimiz bilan kuz urishtirdik.

1. Kim utmishga tupponchadan uq uzsa, kelajagi uni zambarakdan uqqa tutadi.

G. Izgirin shamolda ship-shiydam darakhtlar yulqinib – chayqalib yotibdi.

18. Qaysi misolda ot-kesim berilgan?
19. Khontakhta quyib, dasturkhon bezadi.

B. Anzirat khoda anchadan keyin javob berdi.

1. Komil bosh irgadi.

G. Farzand guldir, ona – bir buston,

Shuning uchun jahon guliston.

19. Tuldiruvchining tarifi qaysi qatorda uz ifodasini topgan?
20. Gapning kim yoki nima haqida ekanligini bildiradi.

B. Ega hakidagi khabarni bildirib, unga grammatik

tobe buladi.

1. Gapdagi biror bulakni tuldirib, unga boshqaruv yuli bilan birikadi.

G. Gapdagi biror bulakning belgisini yoki narsaning boshqasiga qarashliligini bildiradi.

20. Berilgan misollardan vositali tuldiruvchini aniqlang.
21. Bulinganni buri er.

B. Qish faslini kutadi keng dalalar, maydonlar.

1. Bayram sharofati bilan choykhona, ayniqsa, gavjum bulib ketgan.

G. Terilgan pakhtalar tabelchiga topshirildi.

21. Qaysi qatorda miqdor holiga misol berilgan?
22. Subhidam… Kukda sunggi yulduzlar miltillab suzadi.

B. Rost, hozircha bolalar bardam.

1. Sihat tilasang, kup ema; izzat tilasang kup dema.

G. Muqaddas hikoyani uqib chikdi.

22. Holning tarifi qaysi katorda tugri berilgan?
23. Gapdagi biror bulakning belgisini yoki qarashliligini bildiradi.

B. Kesimga boglanib, uning belgisini bildiradi.

1. Gapdagi biror bulakni tuldirib keladi.

G. Ega haqidagi khabarni bildiradi.

23. Holning turlari kursatilgan qatorni aniqlang.
24. Vaziyat, payt, mikdor.

B. Shart, tusiqsizlik.

1. Sabab, urin, maqsad.

G. A, B, V javoblar tugri.