Главная / Madaniyat / Suz birikmasi

Suz birikmasi

Topshiriqlar:

Quyida berilgan gapdagi suzlarni avval morfologik takhdil qiling, sung gapni sintaktik tahlil qilib, suz birikmalarini toping: Serchang, sershovqin kuchalarda odamlar daryoday oqib borardi.

(P.Q.)

Gapni tashkil etgan barcha suzlar bir-birlari bilan mazmun va grammatik qonun-qoidalar asosida boglanadi.

Gapning asosini ega bilan kesim tashkil etadi. Qolgan suzlar yo egaga, yoki kesimga boglanadi.

Suz birikmalari ikki va undan ortiq mustaqil suzlar- ning uzaro tobe munosabatidan tashkil topadi. Masalan: Biz ularga yurtimizning jamolini kursatdik. (E. Okhu nova)

Bu gapning asosi, yani ega va kesimi – Biz kursatdik.

Suz birikmalari: 1) ularga kursatmoq;

  • jamolini kursatmoq;
  • yurtimizning jamoli.

Eslatma: Gapni felli suz birikmalariga ajratishda hamisha felning noaniq shakli qullaniladi.

Gapdagi suzlar uzaro ikki khil boglanadi:

  1. Teng boglanish.
  2. Tobe (ergash) boglanish.

Qadim zamonlarda ota-bobolarimiz quyoshga, suvga, utga, toglarga siginganlar. (Jurn.)

Bu gapning ega va kesimi – Ota-bobolarimiz sigin­ganlar.

Quyoshga, suvga, utga, toglarga suzlari uzaro teng boglan- gan (ularni uyushiq bulaklar deymiz). Uyushiq bulaklarning har biri kesimga tobe boglangan.

Shunday qilib, bu gapda quyidagi tobe boglanishlar, yani suz birikmalari bor:

  • qadim zamonlar’,
  • qadim zamonlarda siginmoq;
  • quyoshga siginmoq;
  • suvga siginmoq\
  • utga siginmoq’,
  • toglarga siginmoq.

Suz birikmalarini gaplardan farqlash kerak.

Havo musaffo – yigiq sodda ran.

Musaffo havo – suz birikmasi.

Gap mustaqil fikrni bildirib, tugallangan ohang bi- lan aytiladi. Suz birikmasi esa gapni kengaytirish uchun khizmat qiladi.

Tobe boglanish uch khil buladi: moslashuv, boshqaruv, bi- tishuv.

Moslashuv. Qaratqich kelishigi qushimchasini olgan suz bilan qaralmish urtasidagi boglanish moslashuv buladi: quyoshning nuri, onaning farzandi, oilaning erkasi. Egalik qushimchasini olgan suz – qaralmish hokim suz buladi. Qaratqich kelishigidagi suz tobe buladi. Bazan qaratqich kelishigining qushimchasi tushib qolishi mumkin: maktab uquvchisi, yurt boshligi, ishlab chiqarish ilgorlari. Hokim suzdagi egalik qushimchasi yordamida qaratqich kelishigidagi suz topib olinadi.

Qaratqich va qaralmishlar doimo yonma-yon kelavermay- di. Bazan ular orasida boshqa suzlar ham qullanilishi mumkin: Erkin Vohidov aruzning tabarruk ostonasida pos- bon yanglig paydo buldi. (A.O.)

  • mashq. Uqing. Berilgan gaplardagi moslashuv yuli bilan aloqaga kirgan suz birikmalarini topib yozing.
  1. Sakhiyning ehsoniga bakhilning boshi ogrir. (M.) 2. Cholning bazi suzlari meni uyga soldi. (R.N.Gun.) Men odam boshlab kelganim yuq, hammaning uz qulogi bor. (A.Q.)
  2. Kuchli odamning gazabidan qurqma, ojiznikidan qurq. (U.H.)
  3. Dustlarning khasadi dushmanning khusumatidan yomonrokdir. (H.) YOgochning bushini qurt eydi doim. (M.)1. Haqiqat zahri yolgonning asalidan yakhshi. (M.) 8. Tabiat boyliklarini asran- giz! 9. Insonning sidqidildan el uchun qilgan mehnatlari beiz qolmaydi. fV.XJ 10. Men… Ollohning quliman. Ismim Abdurahmon. (T.M.) 11. Yakhshisi qahramonlarning uzlari hikoya qilib bera qolishsin. (Ch.A.) 12. Dili tugrining tili tugri. (M.) 13. Insondagi eng yakhshi khulq-atvor odamlarning qaygu-hasratlariga sherik bulishdir. 14. Har ishning uziga loyiq kishisi, har majlisning uziga munosib suzi bor. (H.)

Boshqaruv. Hokim suzning talabiga kura tobe suzning kelishik qushimchalari bilan uzgarishi yoki kumakchilar bilan kelishi boshqaruv deyiladi. Boshqaruvda hokim suz asosan fel buladi. Masalan: yoshlarni etaklamoq, minbarga chiqmoq, yigilishda suzlamoq, qurultoydan qaytmoq, odob bilan gapirmoq, ukasi uchun olmoq, dusti haqida uylamoq. Bazan ot (keng manoda) ham hokim suz urnida qullanilishi mumkin. Masalan: otdan baland, qilichdan utkir.

Bitishuv. Hokim suz bilan tobe suzlarning hech qanday vositasiz uzaro boglanishi bitishuv deyiladi. Masalan: tez suzlamoq, yorug khona, havorang kuylak, birinchi sinf, tadbirkor rahbar, rost gapirmoq, uylab ish qilmoq.

Suz birikmalarining odatdagi tartibiga kura hokim suz keyin, tobe suz oldin keladi.

Eslatma: Hokim suzning qaysi suz turkumi bilan ifodalanishiga kura suz birikmalari uch khil buladi: otli birikmalar (urik guli, bizning hovli, pok qalb, qadimiy shahar); felli birikmalar (kitobni uqimoq, uzligini yuqotmoq, bogda ishlamoqu ravishli birikmalar (hammaga birday, ovozdan tez, menda kup).

mashq. Matnni uqing. Avval gaplarning ega va kesimini (bosh bulaklarini) yozing. Sungsuzbirikmalarini: mosla1nuv,bo1iqaruv,bitishuv tartibida kuchiring. Bir bosh bulakli gaplarni ogzaki izohlang.

YOzning issiq kunlari. Jazirama issiqqa chidab bulmaydi. Siyovush 3-kursni tamomlab, Bishkekka praktikaga kelgan edi. Amaliyot muddati tugagach esa, dam olgani uyiga kelgan edi. Uni aeroportda oppoq dadasi, otasi, onasi va singlisi Gulandom kutib olishdi. U okhirgi marta Ushga buvisi vafot etgandan sung kelib ketgan edi. Siyovush otasiga ukhshagan basavlat, buy- basti kelishgan yigit. Egnida chiroyli kora kostyum. Qulida diplomat. Soqol ham quyib olgan. Kuzida qora kuzoynak.

( R. Karim )

mashq. Quyidagi suz birikmalarini (ular tarkibidagi suzlarni boshqa suzlar bilan almashtirmagan holda) gapga aylantirib kuchiring.

Qushlarning sayrashi, oqqan daryo, urikning gullashi, Ush kuchalari, bahorning kelishi, sochning oqarishi, uqigan qiz, tiniq osmon, yoshlarning burchi, kup gapirish, Vatan tuprogi.

mashq. Uqing. Matndagi asosiy fikrni aniqlab, sarlavha toping. Gaplarni suz birikmalariga ajratib, avval otli birikmalarni, sungra felli birikmalarni kuchirib yozing.

Mukhammad ibn Ahmad Bagdodiyning bir mushugi bor edi. Har kuni unga bir parchadan gusht berib turardi. Bir kuni mushukni kabutarkhonada tutib oldilar, suyib terisini shildilar va chupga ilib kabutarkhona eshigiga osib quydilar. Shu payt favqulodda Muhammad ibn Ahmad Bagdodiy kabu­tarkhona oldidan utib qoldi va mushugini shu alfozda kurib dedi:

– Biz berib turgan bir parcha gushtga qanoat qilganingda, bu ahvolga tushmagan bularding. («Ajdodlar ugiti» dan)

  • mashq. Matnni uqing. Har bir tinish belgisining quyilish saba- bini aytib bering.

Gani Abdurahmonov

Filologiya fanlari doktori Gani Abdurahmonov 1925 yilda Fargona shahrida khizmatchi oilasida tugildi. U shahardagi 1 – urta maktabni tugatgach, 1942 yilda Ulugbek nomidagi Fargona Davlat pedagogika institutining Til va adabiyot fakultetiga uqishga kiradi. 1946 yilda oliygohni imtiyozli diplom bilan tugatadi va institutda uqituvchi qilib qoldiriladi. Sungra u Samarkand Davlat universitetida nomzodlik minimumlari topshirib, 1950 yilda professor Ulug Tursun rahbarligida «Hozirgi zamon uzbek tilida substantivasiya» degan mavzuda nomzodlik dissertasiyasini yoqlaydi. F. Abdurahmonov bir necha yil Fargona pedagogika institutida uzbek tili kafedrasining mudiri, ilmiy va uquv ishlar buyicha rektor urinbosari va keyinchalik rektor lavozimida ishlaydi.

  1. F. Abdurahmonov A. S. Pushkin nomidagi Til va adabiyot instituta uzbek tili tarikhi sektorining mudiri vazifasida 10 faoliyatini davom ettiradi. 1960 Yili respublikada ikkinchi bulib, 35 yoshida «Uzbek adabiy tilining qushma ran sintaksisi» mavzusida doktorlik dissertasiyasini yoqlaydi.

Olim uzining ilmiy-pedagogik faoliyati davomida uzbek tilshunosligining muhim tomonlariga bagishlab qator asar- lar nashr ettirdi: «Ajratilgan ikkinchi darajali bulaklar» (1955), «Uzbek tili darsligi» (dosent A. Marufov bilan hamkorlikda, 1956), «Qushma ran sintaksisi asoslari» (1958), «Osnovi sintaksisa sovremennogo uzbekskogo yazika» (1960), «Uzbek tili tarikhiy grammatikasi» (1962), «Milliy tillar- ning taraqqiyoti masalasi» (1962) kabilar.

Istedodli olim uz faoliyati davomida undan ortiq doktorlik va nomzodlik dissertasiyalariga rasmiy takrizchi buldi va unga yaqin yosh mutakhassislarga ilmiy rakhbarlik qildi.

mashk Quyidagi test savollarining tugri javobini belgilang.

  1. Qanday boglovchi vositalar teng boglanishni hosil qiladi?
  2. Yuklamalar va kumakchilar.

B. Ergashtiruvchi boglovchilar.

  1. Teng boglovchilar va sanash okhangi.

G. Undov, taqlid va modal suzlar.

  1. Tobe boglanishni yuza ta keltiruvchi boglovchi vositalar kaysi qatorda joylashgan?
  2. Kelishik qushimchalari va kumakchilar.

B. Egalik va shakhs-son qushimchalari.

  1. Suz tartibi va ohang.

G. A, B, V javoblar tugri.

  1. Moslashuv alokalari berilgan katorni belgilang.
  2. Telefon orqali gaplashdi, yuzini yuvdi.

B. Asta suzladi, yurtini sevadi.

  1. Qalb quri, birlikning qudrati.

G. Gullar ochildi, kuyoshga bokdi.

  1. Boshkaruv alokalari berilgan katorni belgilang.
  2. Suv parisi, hayotiy saboq.

B. Havorang kuylak, ona ardogi.

  1. Orqasiga qaytdi, ov miltigi.

G. Khorijga junadi, ukasi bilan suzlashdi.

  1. Bitishuv aloqalari berilgan qatorni belgilang.
  2. Oriyatli bola, chaqqon qiz.

B. Baland imorat, er sathi.

  1. Dustingga ishon, olovli yullar.

G. Umid yulduzlari, sertashvish yillar.

  1. Qaysi katorda teng boglanishli birikma berilgan?

A. Lolaning kitobi.                         V. Kum-kuk vodiylar.

B. Mehmonlaru mezbonlar.              G. Hasharga qatnashdik.

  1. Tobe boglanishli birikma kaysi katorda joylashgan?

A. Majlis boshlandi.                   V. Bepoyon dalalar.

B. Ota va bola.                               G. Hasharchilar kelishdi.

  1. Keltirilgan misollarning kaysi katorida boshkaruv alokasi berilgan?

A. Tez gapirmoq.                                V. Karimdan suramoq.

B. Maktab hovlisi.                           G. Mening kitobim.

  1. Qaysi katorda tobe suz khokim suz bilan tushum kelishigi kushimchasi vositasida boglangan?

A. Intizomli yigit qizlar. V. Qadimiy yodgorliklar.

B. Insoniy fazilatlar.                G. Munojotni tinglab.

  1. Qaysi misolda tobe suz khokim suz bilan kumakchilar yordamida boglangan?
  2. Kuz ilgamas bepoyon dalalardan quzilarning marashi eshitilardi.

B. Alochi uquvchilar fakhriy yorliq va pul mukofotlari bilan takdirlandilar.

  1. Oltin utda bilinadi, odam mehnatda.

G. U vaqtlar barcha yumushlar qulda bajarilardi.

  1. Grammatik vositasiz birikkan boshkaruvli birikma kaysi katorda berilgan?
  2. Odamgarchilik haqidagi misollardan uqidik.

B. YOzning jazirama issigi qir-adirlarni qovjiratgan edi.

  1. Donolar nasihatiga quloq solish zarur.

G. Uqituvchi kitob uqishning foydasi khaqida suhbat utkazdi.

  1. Hokim va tobe suz tartibi uzgargan boshkaruvli birikma kaysi misolda berilgan?

A. Maqsadga erishish yulidagi mashaqqatlardan chekinmaslik kerak.

B. Har bir inson uz orzusini amalga oshirish yulida tinmay mehnat qiladi.

V. Tongda esayotgan mayin shabada dillarga orom beradi.

G. Tinglab qalb suzlarini, belbogini boglab beliga.

  1. Qaysi misolda moslashuv alokasi mavjud?
  2. Talabalar jurnalning yangi sonini uqib chiqishdi.

B. Bilimni mustahkamlash kerak.

  1. Tugrilik va rostguylikka odatlaning.

G. Katta tanaffusda biz suhbatlashib utirdik.

Яна маълумот

pogudx662lujp78dq

Tugilgan kun tabrikotlari 2023

Qisqa, uzoq, ikhcham, rasmli tugilgan kun khabari va eng yakhshi tabrik suzlari Tugilgan kun muhim …