MING BIR JON – Hikoya

Martning okhirgi kunlari. Kuk yuzida suzib yurgan bulut parchalari oftobni bir zumda yuz kuyga solyapti. Oftob khar safar bulut ostiga kirib chiqqanida, bahor kel- ganidan bekhabar khanuz gaflatda yotgan ut-ulanni, qurt-qumursqani uygotgan, avval- gidan ham yorugroq, avvalgidan kham issiqroq shula sochayotganday tuyuladi.

Kasalkhonaga yaqinda tushgan Mirrahimov, jikkakkina kishi, uziga juda kham katta kuk khalatga burkanib, engchadan boshini chiqarib turgan sichqondek derazadan kuchaga karab utirgan edi, birdan tutaqib ketdi: shunday havo bulsa-yu, oyoq-quli bu­tuy odam kuchaga chiqolmay, derazadan muralab utirsa!..

Mirrahimov jussasi kichkina bulgani bilan tovushi juda yugon va buning ustiga sekin gapirolmas edi. Hamshira yugurib kirdi, Mirrakhyamovning sogligini, kayfiyatini suradi, keyin dardni bardosh engadi, bu khususda Mastura Alievadan ibrat olish kerak, degan mazmunda shama qildi.

Mastura Alieva sakkiz oydan beri palatasidan chikmay yotgan ogir khasta, uni kasalkhonada hamma bilar, kup kishi kirib kurgan ekan. Mirrahimovning odamgar- chiligi tutib ketdi:

• Shu shurlik ayolni bir kirib kuraylik! Uch kunligi bormi, yuqmi… Sob bulgan deyishadi…
• Ha, ancha ogir, – dedi hamshira khursinib, – un yil dard tortish osonmi!

Poygakhdagi karavotda kitob uqib yotgan Hoji aka degan khasta yugon gavdasiga nomunosib chaqqonlik bilan boshini kutarib, kuzidan oynagini oldi.

• Un yil? Un yildan beri kasal ekanmi?
• Ha, un yil bulibdi. Bechora turmush qilganiga bir yil bular-bulmas shu dardga yuliqqan ekan. Tomogidan hech narsa utmaydi. Ovqatni qorniga quyishadi… Teshib quyilgan… Bazan uzi quyadi, bazan eri.

Hoji akaning kuzlari uynab ketdi.

• Eri? Eri bormi?
• Bor. Shu erda. Besh oydan beri birga!

Hoji aka uzoq angrayib qolganidan keyin:

• Un yil kasal boqib, yana kasalkhonada ham birgami? — dedi.
• Shuni ayting, – dedi hamshira. – Doktorlarga yalinib-yolvorib palataga kara- vot quydirib oldi.

Hoji aka dardga bu kadar bardoshli ayoldan ham kura bunchalik vafodor erni kurishga ishtiyoqmand bulib qoldi-yu, khalatining belbogini makhdsam boglab, shippa- gini kiydi.

• Qani, yuringlar, tabarruk odamlar ekan, bir kurib chiqaylik.

Hamshira Mastura bilan uning eriga khabar bergani ketdi.

Khayal utmay, qorni chiqqan Hoji aka oldinda, uzun koridordan uninchi palataga tomon yul oldik. Palata eshigi oldida bizni hindiga ukhshagan qop-qora, katta-katta kuzlari yonib turgan bir yigit, aftidan, Masturaning eri kamoli ehtirom bilan ku- tib oldi va har qaysimizga ayrim minnatdorchilik bildirib, ichkariga yulladi. Pa­lataga kirdik. Shu payt oftob yana budut ostita kirdi-yu, palatani shom qorongiligi bosdi. Kattakon derazaning chap tomonidagi karavotdan zaif, yuq, zaif emas, mayin tovush eshitildi:

• Kelinglar… Rahmat! Odamga odam quvvat buladi, ming rahmat! Akramjon, kur- si quyib bering…

Oftob yana yorishdi. Masturani baralla kurdik… Kuz ungimizda khasta emas, ulik, haqiqiy ulik, sap-sariq teriyu suyakdan iborat bulgan murda ichiga botib ketgan kuzlarini katta ochib yotar edi… Tobutda yotgan ulikning qulimi, oyogimi biron sabab orqasida bekhosdan qimirlab ketsa kishi qay ahvolga tushadi? Uning ulim pardasi qoplagan yuzida chaqnab turgan kuzlarini kurgan kishi khuddi shu ahvolga tushar edi.

Boya bizni kutib olgan yigit – Akramjon kursi quyib berdi. Mirrahimov ikko- vimiz utirdik. Hoji aka yugon gavdasi bilan Masturani tusib tikka turib qoldi. YOnimdagi kursini surib Hojining etagidan tortay desam, qorni silkinyapti… Ajabo, bu odam nega kulayotibdi, deb aftiga qarasam… rangi buz bulib ketibdi! Uning qurqqanini payqab, hamshira darrov yul qildi:

• Ie, Hoji aka, sizga dori berish esimdan chiqibdi-ku, yuring! – dedi va Hojini etaklab chiqib ketdi. Hoji koridorga chiqib yiqilarmikan, deb uylagan edim, yuq, khayriyat, gumburlagan tovush eshitilmadi…

Hamshira yul qilib Hojini olib chiqishga chikdi-yu, lekin baribir, Mastura payqadi. Juda-juda khunuk ish buldi. Mirrahimov ikkovimiz nima deyishimizni, nima qilishimizni bilmay qoldik. Bu hol kasalga qanday tasir qildi ekan, deb sekin qaradim. Mastura qonsiz labida tabassum bilan eriga yuzlandi:

• Akramjon, daftaringizga yozib quying: uch mardi maydon meni kurgani kirgan edi, bittasi arang qochdiyu, ikkitasi qochgani ham bulmay, utirib qoldi.

Mastura piqirlab kulib yubordi; yana kuldi, yosh boladay uzini tutolmay qiqirlar edi. Bu hazil va ayniqsa, kulgi avval khunuk, odamning etini jimirlatadi- gan darajada khunuk eshitildi, keyin nechukdir, Masturaning yuzidan ulim pardasi kutarilganday, hayot tula kuzlari ulik yuziga jon kirgizganday buldi. Mirrahimov Hoji akaning qilmishi tugrisida uzr tariqasida bir nima demoqchi bulib ran bosh- lagan edi, Mastura suzini ogzidan oldi:

• Bunaqa narsa menga tasir qilmaydi, – dedi, – Akramjon, bularga tobut voqeasini aytib bering… yuq, yuq, uzim aytib beraman! Bunga besh yildan oshdi. Kuz oldimdan ketmaydi… Qalin qor yoqqan kun edi. Men derazaning ruparasida mana shu khilda yotibman, Akramjon paypogini yamayotgan edi, shekilli. Birdan kucha eshigimiz ochildi-yu, qizil bir narsa kirdi, nima ekan deb qarasam – tobut! Akramjonning ikki urtogi khovlimizga tobut kutarib kirdi! Yuragim jig etib ketdi… Voy shurim, nahot ulgan bulsam… To es-khushimni unglab, Akramjonga bir nima degunimcha, boya- gi ikkovi tobutni devorga suyab quyib, uyga kirib keldi; uyga kirdi-yu, meni kurib ikkovi ham boyagi Hoji akangizday shaytonlab qolayozdi. Akramjon hayron… Men ana ketdi, mana ketdi bulib yotgan edim-da, usha kuni ertalab birov avtobusda yiglab ketayotgan bir bolani kurib, mening ukamga ukhshatibdi-yu, shundan khaligiday ran tarqalibdi… Tobutni buzib pechkaga qalashdi. Menga shu ham tasir qilgani yuq. Bunaqa narsalar ulim kutib yotgan kasalga yomon tasir qilishi mumkin, men hech qachon ulim kutgan emasman, kutmayman ham! U yogini surishtirsangiz, men odam bo- lasining ulim kutishiga, yani dunyodan umid uzishiga ishonmayman. Hatto tildan qolgan kasalning rozilik tilashib qaragani ham dunyodan umid uzgani emas, balki “rozilik tilashgani hali erta“ dermikin degan umid bilan, dunyoda tengi yuq, tim- soli yuq zur umid bilan qaragani deb bilaman.

Akramjon Masturaning biz bilan yozilib utirganiga kanchalik khursand bulsa, tolikib qolishidan shunchalik khavotirda ekani kurinib turar edi; shuning uchun Masturaga tez-tez dam berishni kuzlab, kuprok bizni gapirtirishga, uzi gapirishga harakat qilardi.

• Sizning nima dardingiz bor? – dedi Mirrakhimovga yuzlanib.

Mirrahimov birdaniga uchta dardning nomini aytdi.

• Voy shurim!.. – dedi Mastura, – jindakkina joningizga-ya! Shu jussangizga uchta dard sigdimi?

Buldi kulgi! Ayniqsa, Mirrahimov zavq qilib kuldi. Kasallik, ulim tugrisidagi ran tugab, khushchakchak suhbat boshlanishiga ilhaq bulib turgan Akram­jon Mastura boshlagan askiyani ilib ketdi; askiyaga juda usta ekan, olamda dard , nima, ulim nima ekanini butkul unutib, rosa kulishdik. Afsuski, Mirrakhimovning yugon tovushi suhbatimizning buzilishiga sabab buldi: vrach koridordan utib bora- yotib, uning besunaqay kulgisini eshitgan bulsa kerak, eshikni ochib qaradi va Mac- ₄ turaga zehn solib, uning yuzida khorginlik kurdi shekilli, bizni chiqarib yubordi. Akramjon ketimizdan chikdi, bizning bu iltifotimiz Masturaga qancha kuch-quvvat berishini aytib, kunglida mavj urib, yosh pardasi bosgan kuzlarida kurinib turgan cheksiz minnatdorchilik tuygusini aytib bitirolmas, aftidan, Masturaning bir minutlik oromi uchun ung kuzini uyib berishga ham tayyor edi.

Palatamizga qaytdik. Hoji aka karavotida yonboshlab, qand choy ichib, uzini el- pib yotar edi. Bulib utgan khijolatli ish tugrisida u ham indamadi, biz ham indama- dik. Hoji akaga bir nima deyish u yokda tursin, Mirrahimov ikkovimiz ham kechgacha bir-birimizga suz kotmadik; aftidan, borligimiz Mastura bilan band, quyunday charkh urayotgan taassurotlar, fikrlar, tuygularni ifoda qilgani suz topolmas edik. * Kech kirdi. Hoji aka urtacharok khurrak tortib uyquga ketdi. Mirrakhimov dam- badam u yokdan-bu yokka agdarilar edi, nikhoyat, mening uygoq ekanligimni payqab, bo- shini kutardi.                                                                                                                                                                      ‘ ¹

• Bu khotinning joni bitta emas, ming bitta! – dedi, – hozir tugab qolgan sham- day lipillab yonayotgan joni basharti sungan takdirda ham, qolgan mingtasini yoqib keyin sunadi. Mana shu ishonch Masturaga ulimni yulatmaydi.

Mirrakhimov uzok jim qolganidan keyin yana birdan:

• Eri-chi, eri? – dedi, – bu yigitning kham raftoridan, yigitlik umri ming bit- tayu, shundan bittaginasini Masturaga qurbon qilyapti.

Ertasiga Mastura khaqida yana bir kungilsiz ran eshitdik: bechoraning tomogidan hech narsa utmasligi ustiga qorniga tez-tez suv tuplanar ekan…

Kunlar utib hammamiz tarqaldik. Mirrakhimov uzining MTSiga, Hoji aka ku- rortga ketdi.

Oradan bir qancha vakt utgandan keyin shu tomonga yulim tushdiyu, kasalkhona- ni bosib utolmadim; kirib tanish hamshiradan surasam, Mastura bir soatdan key­in operasiyaga yotar ekan. Doktorlar operasiya stolidan turolmaydi, deb besh oydan beri uning rayini kaytarib kelishar ekan, okhiri bulmabdi – Mastura ulsam tovo- nim yuq, deb tilkhat beribdi.

Kirib kuray desam, doktor ijozat bermadi. Mening yuqlab kelganimni kursa, dalda buladigan biron suz aytsam, zoraki darmon bulsa deb kutdim.

Vaqt-soati ettanda Masturani hamshira bilan Akramjon ikki tomondan suyab olib chiqishdi. Lekin eshikdan chiqishi bilanok Mastura ikkovini ikki tomonga itarib uzi yurdi; bardam kadam tashlab, operasiya zalining eshigini uzi ochib kirib ketdi. Akramjon, butun diqqati khotinida bulgani uchun meni payqamadi. Mastura esa menga bir qaradiyu, tanimadi, shekilli, indamadi.

Operasiyaga doktorlarning kungli chopmagani, khastaning holi uzimga malum bulgani, Masturaning ulimning yuziga bunchalik tik qaragani qorongida kurkkan kishi ashula aytganidek emasmikin, degan ran kunglimdan utgani uchun operasiyaning natijasini kutmadim, kechkurun kasalkhonaga telefon kilmoqchi bulganimda, rosti- ni aytsam, telefon trubkasini dadil ololmadim. Yuk, khayriyat, Mastura operasiya- dan bardam turibdi. Shunaqa deyishdi.

Shundan keyin men uzok safarga ketdimu, Masturaning takdiridan bekhabar buldim, lekin uni tez-tez eslar edim; bu toqati tok, joni temirdan insonning tuza- lib ketishini, yashashini, uzok umr kurishini uning uzidan ham kuproq tilar edim. Shuning uchun oradan uch yil utgach, Akramjonni bir begona khotin bilan kurganimda alamimdan dod deb yuborayozdim.

Pakhta bayrami hech qaerda Mirzachuldagidek qiziq utmasa kerak, chunki bu erga respublikaning turli oblastlaridan kelgan odamlar uz oblastining ashulasini, uyinini kham olib kelgan deyishadi.

Pakhta bayramini yor-juralar bilan Guliston rayonida utkazdik.

Akramjonni, boya aytganim khotin bilan shu erda, Guliston rayoni markazining chiqaverishida kurdim. Urta buyli, khushkomat, vujudidan yoshlik kuchi va gayrati yogilib turgan qop-qora juvon otda olma eb, yul buyida turar, Akramjon uz otining ayilini qayta boglamokda edi. Akramjon meni kurib qoldi-yu, juvonga bir nima dedi. Juvon darrov otdan tushdi. Ikkovi yugurib keldi. Ikkovi ham men bilan juda eski qadrdonday surashdi. Biroq men, harchand qilsam ham, palatadan chiqib ope­rasiya zaliga kirib ketayotgan Mastura kuz ungimdan ketmay, bular bilan samimiy kurisha olmadim: Akramjonni bir nav quchoqlagan buldim, juvonga esa qulimning uchini berdim.

Juvon:

• Amaki, meni tanimadingizmi? – dedi va khurjundan ikkita olma olib, birini menga berdi.
• Qaerdadir kurganday bulaman, lekin…

Juvon qulidagi olmani ustma-ust bir necha martaba tishladi va chala chaynab yutdi.

• Endi ham tanimadingizmi? – dedi.

Tanidim! Faqat kuzidan tanidim! Kulimsirab, olamga tabassum sochib turgan bu juvon usha Mastura edi. Men nima deyishimni bilmay:

• Bu yoqda nima qilib yuribsiz? – dedim.

Mastura kuldi.

• Kuchimni, gayratimni tula-tukis ishga solib yuribman, – dedi.
• Operasiyaga kirib ketayotganingizda men yulaqda turgan edim, hayajonda bulsangiz kerak, tanimadingiz…
• Iuq, amaki, – dedi Mastura bir oz khijolat bulib, – kechirasiz, atayin surashmagan edim… Surashsam, menga tasalli berar edingiz… Usha tobda menga ta- salli berib aytilgan har bir suz ishonchimga rakhna, kunglimga gulgula solishi mum- kin edi.

Uzoq sukhbatlashdik. Er-khotin otlarini etaklab, meni talay ergacha kuzatib quyishdi: sung khayrlashib sul tomonga ot quyib ketishdi.

Men sakhroda lochinday uchib ketayotgan Mastura bilan Akramjonga uzoq qarab qoldim.

Ikkovi ufqqa etganda, biri orqaga qaytdi, hayal utmay etib keldi.

Bu Mastura ekan, yuldan bir necha qadam narida turib:

• Amaki, Hoji akamga salom ayting, – dedi va ufkda kutib turgan Akramjonga tomon ot quyib ketdi.

Shaharga qaytganimizdan keyin Masturaning omonatini topshirish uchun Hoji akani topdim, lekin salomini topshirolmadim: Hoji aka bechora qazo qilgan ekan.

Savol va topshirikdar:

1. Hikoya boshidagi bakhor tasviriga etibor bering. Peyzaj tasviri voqealar rivojiga bogliqmi yoki yuqmi?
2. Kasalkhonadagilar kuproq nimaga qoyil qoladilar? Masturaning bardoshi va irodasigami yoki erining vafodorligigami?
3. Masturaning tashqi qiyofasi tasvir etilgan urinni uqing. Shu urinda sizning khayolingizga qanday fikr keldi?
4. Masturaning yuzidan ulim pardasini nima kutarganday buldi?
5. Hayoti deyarli qil ustida turgan Masturaning umrini saqlab qolgan mujiza nimadan iborat?
6. Hikoyaga nima uchun “Ming bir jon” deb sarlavha quyilgan?
7. Masturaning ana ushanday holatda ham kungliga khazil sigishi uni qanday inson sifatida kharakterlaydi?
8. “Akramjon… Masturaning bir minutlik oromi uchun ung kuzini uyib berishga ham tayyor edi”. Bu baho Akramjonning qanday inson ekanligini dalillaydi?
9. Hikoyada epizodik tasvirlangan Hoji aka qiyofasiga yozuvchi qanday mano yuklagan?
10. Mastura soglom holda tasvirlangan urinlarni uqiganingizda, qanday khayolga bordingiz, hikoyadagi qahramon taqdiri sizni qanday khulosalarga olib keldi?
11. Hikoyani uqigach, dunyoga, uz-uzingizga boshqacha nazar bilan qarash istagi tugildimi yoki yuqmi?
12. Siz uz hayotingizda Masturaday bardoshli, Akramjonday sadoqatli odamlarni uchratgansiz? Bilsangiz, ular khaqida yozishga kharakat kiling?

Muallif: ABDULLA QAHHOR