“Bir-biringizni laqablar bilan atamang!”

“Ey muminlar, (sizlardan) bir qavm (boshqa) bir (mumin) qavmni maskhara qilmasin! Ehtimol (maskhara qilingan qavm) ulardan yakhshiroq bulsalar. Yana (Sizlardan) ayollar ham (boshqa) ayollarni (maskhara qilmasinlar)! Ehtimolki (maskhara qilingan ayollar) ulardan yakhshiroq bulsalar. Uzlaringizni (bir-birlaringizni) mazakh qilmanglar va bir-birlaringizni laqablar bilan atamanglar! Imondan keyin fosiqlik nomi naqadar yomondir! Kimki tavba qilmasa, bas, aynan ushalar zolimlardir” (Hujurot, 11).
Oyatning nozil bulish sabablari haqida turli rivoyatlar bor. Ulardan biriga kura, oyat Sobit ibn Qays ibn Shammos (r.a.) haqida nozil bulgan. U Rasululloh (s.a.v.)ning yonlariga utirishni istaganida, u erda utirgan odam joyini bergisi kelmadi. Bunga Sobitning jahli chiqib, uni onasi sababli aybladi. Shunda yuqoridagi oyat nozil buldi.
Boshqa bir rivoyatga kura, oyat Tamim qabilasi vakillari haqida tushgan. Ular Madinaga kelishganida, Ammor, Khabbob ibn Fuhayra, Bilol kabi kambagal sahobiylarning bir ahvoldagi ust-boshlarini kurib kulishdi. Shunda bu oyat tushdi.
Utgan ulug olimlar bunday qilmishdan qattiq saqlanishardi. Amr ibn Shurahbil bunday degan ekan: “Men bir odamning echkini emishga urinayotganini kursam ham, uning bu holiga kulmayman. Sababi bir kuni uning holiga tushib qolishdan qurqaman”.
“Ehtimol, (maskhara qilingan qavm) ulardan yakhshiroq bulsalar”. Yani, usha maskhara qilinayotgan odam Alloh taloning huzurida maskharalayotgandan yakhshidir, darajasi balanddir. Bazi ulamolar “yakhshiroq bulsalar” lafzini “taqvodorroqdirlar”, “qalblari soglomdir” deb ham tafsir qilganlar.
“Yana (Sizlardan) ayollar ham (boshqa) ayollarni (maskhara qilmasinlar)!” Bu oyati karimada ayollarning alohida takidlanishi ular kuproq maskhara qiluvchi bulganlari sabablidir. Oyat, kupchilik mufassirlarga kura, paygambar (a.s.)ning ayollari haqida tushgan. Ular Ummu Salama onamizni qisqa buyliligi sabab maskhara qilishgandi.
Oysha onamiz (r.a.) haqida tushganini aytgan tafsirchilar ham bor. Ikrima ibn Abbosdan bunday rivoyat qilinadi: “Sofiya onamiz (r.a.) paygambarimiz (s.a.v.)ga yiglab: “Ey Rasululloh, ayollar (Oysha bilan Hafsa) ustimdan kulib: “Yahudiyning qizi yahudiy!” deyishyapti”, dedi. Shunda u zot (s.a.v.): “Sen ham: “Mening otam Horun paygambar, amakim Muso paygambar, erim Muhammad paygambar!” deb aytsang bulmasmidi?!” dedilar (Qurtubiy tafsiri).
Oysha onamiz aytadilar: “Bir kuni Rasulullohga “Sofiya bunday khotin”, deya qulim bilan buyi pastligiga ishora qildim. U zot (s.a.v.): “Sen shunday suz aytdingki, uni dengizga tashlansa, uning suvini ham buzardi!” dedilar (Termiziy rivoyati).
“Uzlaringizni mazakh qilmanglar”, yani bir-biringizni ayblamang. Bu urinda “Uzlaringizni” deyilishiga sabab, muminlar bir vujud kabi bir butundirlar, shu bois mumin qardoshini mazakh qilgan uzini mazakh qilgan buladi.
Bakr bin Abdulloh Muzaniy aytadi: “Agan sen butun ayblarni bir erda kurmoqchi bulsang, boshqalarni kup ayblaydigan kishiga diqqat bilan qara! Chunki u uzidagi ayblar tufayli uzgalarni ayblaydi”.
Aytishlaricha, uzganing qusurini quyib, uz kamchililiklarini tuzatish bilan shugullanish bakhtiyorlik belgisidir.
“…bir-birlaringizni laqablar bilan atamanglar!” Yani, bir-biringizni yomon laqab bilan chaqirmang!
Abu Abdulloh ibn Huvayzimandod bunday deydi: “Bu oyati karima kishiga yoqmaydigan laqab quyish mumkin emasligi, uzi suygan laqab bilan chaqirish joizligini bildiradi. Chunonchi, paygambarimiz (s.a.v.)ning hazrat Abu Bakrga “Siddiq”, hazrat Umarga “Foruq”, hazrat Usmonga “Zunnurayn” laqablarini berganlari mashhurdir”.
“Imondan keyin fosiqlik nomi naqadar yomondir!” Yani, Ibn Zaydga kura, musulmonga bulgan kishiga tavba qilganidan keyin “kofir” yoki “zinokor” deb nom berilishi naqadar yomondir. Oyatning bunday sharhi ham bor: “Kim birodariga yomon laqab quysa yoki uni mazakh qilsa, u fosiqdir!”
Bunday mazmundagi sahih hadis bor: “Har kim birodariga “Ey kofir!” desa, usha suz u ikkovidan biriga oid buladi. Agar aytganidek bulsa khup-khup, bordi-yu unday bulmasa, aytgani uziga qaytadi (yani, unda uzi kofir bulib qoladi)” (Bukhoriy va Muslim rivoyati). Shunga kura, Alloh taolo qaytargan mazakh qilish, qosh, kuz ishorasi bilan ermaklash va laqab quyish fosiqlikdir va joiz emasdir.
“Kimki tavba qilmasa, bas, aynan ushalar zolimlardir”. Endi kim bu ishlarning gunoh ekanini bilganidan keyin darhol tukhtab, tavba qilmasa yoki shu ishda davom etaversa, undaylar uz nafslariga zulm qiladigan kimsalardir.