Atov gaplar

Quyidagi gaplarni uqing, har bir gapni chegaralang, tinish belgilarini quying.

Qish izgirin shamol kuz ochishning imkoni yuq kimdir boshini allanima bilan urab olib horgin qadam tashlab borardi.
Tuman quyuq qora tuman ikki qadam narini ilgab bulmaydi. (M.M.)
Khujand qurgoni shahar darvozalaridan birining ichki tomondan kurinishi tong pallasi darvozabon va soqchilar gimirlashib qolishgan shahar jonlanib kelmokda. (Q.M.)
Kech vodiyga qorongilik chukkan. (O.YO.)

Yuqorida asardan keltirilgan parchalardagi Qish. Iz- girin shamol. Tuman. Quyuq qora tuman. Khujand qurgoni. Shahar darvozalaridan birining ichki tomondan kurinishi.

Tong psishasi. Kech kabi suz va suz birikmalari mustaqil gap bulib hisoblanadi. Bunday gaplar atov gaplar sanaladi. Atov gaplarda fikrning tugalligi ohang orqali ifodala- nadi. Bu turdagi gaplarda ohang birinchi darajali ahami- yatga ega. Oddiy suz yoki suz birikmasi ohang tufayli gapga aylanadi. Masalan:

Qish chillasi. Qor. Qor…

Billur shoharday

Oppok, sukunatda jaranglar qishlok,.

( O. Hojieva )

Atov gaplar bir suzdan va bir necha suz birikmalaridan tuziladi. Atov gaplar yolgiz kelmaydi. Ulardan keyin kelgan tuliq gaplar mazmunni davom ettiradi.

Tinch ohang bilan aytilgan atov gaplardan sung nuqta (.) quyiladi: Tun. Sokin tun. Qalblarni ezuvchi jimlik…

His-hayajon bilan aytilgan atov gaplardan keyin undov belgisi (!) quyiladi: Quzgolon! Ozodlik uchun kurash!

mashq. Quyida berilgan gaplarni ogzaki takhlil qiling. Bir bosh bulakli gaplarning turini ayting.

Avval miyani tuldirish kerak, qorinni miyaning uzi tuydirib oladi. (Yapon maqoli) YO ilmli bul, yoki ilmga tayanib ish tutadigan bul. (X) 3. Sovib qolgan dustlikni isi- tib bulmaydi. (Legove) 4. Onasin quyniga bosh quyib asta, miriqib, beozor ukhlaydi qizim. (B.B.) 5. Bevafolik qilsa dusting mabodo, davosin topmaysan ikki dunyoda. (B.B.) 6. Dushmaningdan qurqma, dushmanga aylangan dustingdan qurq. (U.H.) 7. Haqikatni mayib qilish mumkin, ammo uldirib bulmaydi. (U.H.) 8. Yakhshilar ketidan agar choparsan, istaging, bakhtingni shunda toparsan. (S.) 9. Oydin. Tiniq kum-kuk zumrad kecha. 10. Yarim tun. Ovuldan yulchi utmokda,

Tulpor tuyogidan chaqnaydi toshlar. (A.O.)

Mashq. Uqing. Bir bosh bulakli gaplarni ikki bosh bulakli gaplarga aylantirib kuchiring va sintaktik tahlil qiling.

Turt yosh bulsam kerak, meni qishloq machitidagi maktabga eltib quydi. (S.YaD 2. Otishma bulayotgan tomonga qarab uquza boshladilar. 3. Ayolni kamsitgan kimsani odam hisoblamang.
Menga soy buyidan er bermoqchi edi. 5. Bemahalda nima qilib yuribsiz, qizim? Qishlokda endi boshimni qanday kutarib yuraman? 7. Maktubingizni oldim. Tashakkur! 8. Haqiqiy dust-ga sodik bul, khiyonat qilma. 9. Kuklam… Qishloq ahli dalaga chiqib ketgan.

mashq. Badiiy va publisistik asarlardan, maqollardan bir bosh bulakli gaplarning har bir turiga 2 tadan misol topib yozing.
mashq. Quyidagi test savollarining tugri javobini belgilang.

Qaysi qatorda shakhsi malum gapning qoidasi tugri berilgan?
Mazmunan har uchala shakhsga taalluqli gap shakhsi malum gap deyiladi.

B. Gapning kesimiga bosh kelishik suroqlarini berib, egasini aniqlash mumkin bulgan gap shakhsi malum gap deyiladi.

Egasini topib bulmaydigan gap shakhsi malum gap deyiladi.

G. Grammatik asos orqali ifodalangan narsaning borligini, mavjudligini anglatadigan gap shakhsi malum gap deyiladi.

Qaysi katorda shakhsi umumlanpan gapning koidasi tugri berilgan?
Gapning kesimiga bosh kelishik suroqlarini berib, egasini aniklash mumkin bulgan gap shakhsi umumlashgan gap deyiladi.

B. Mazmunan khar uchala shakhsga taalluqli gap shakhsi umumlashgan gap deyiladi.