Ajratilgan bulakli gaplar

Topshiriqlar: Quyidagi gaplarni qiyoslang. Ular uzaro nimasi bilan farq- lanishini ayting.

Shoir va dramaturg Uygun 1905 yilda Marki shahrida tugilgan.

Uygun, shoir va dramaturg, 1905 yilda Marki shahrida tugilgan.

Yuqorida berilgan ikkala gapda ham Uygun – ega, shoir va dramaturg – Uygun ning izohlovchisi; Marki shahrida – urin holi.

Ikkinchi gapda shoir va dramaturg suzlari Uygun suzidan keyin kelib, ajratilgan bulak vazifasida qullanyapti.

Ajratilgan bulak uzidan oldin kelgan bulakni izoh- lab, takidlab, burttirib ifodalaydi va har ikki tomoni- dan vergul yoki tire bilan ajratiladi. Misollarga diqqat qiling:

Men, Sohiba Umarova, 11-sinfda uqiyman.

Esenkhonning suyangan togi-tugishganlari bor edi. («M.»)

Bu gaplarda egalar ajratilgan.

Eki: Yangi kotiba darrov ishni boshlab yubordi – huj- jatlarni tartibga soldi. Bu gapda kesim ajratilgan.

Eslatma: Ajratilgan kesimni uyushiq kesimlardan farqlash kerak.

Barcha gap bulaklari ajratiladi.

1. Doktor bemorning, Nargizaning, haroratini ulchab, boshini chayqadi. /Qaratqich-aniqlovchi ajratilgan/
2. Dunyoda yurtlar kup – sulim, ulugvor. /Sifatlovchi – aniqlovchi ajratilgan/
3. Rustam akasi bilan, mohir quruvchi Dovud bilan, fakhrlanardi. /Tuldiruvchi ajratilgan/
4. Quyosh sharqdan, kukimtir toglar orasidan, muralashi bilan qishlok, yana ham yashnab ketardi. (O.Akramkhujaev) /Urin holi ajratilgan/

Eslatma: Holning hamma turlari ham ajratilib kelishi mumkin.

• mashq. Uqing. Berilgan gaplardagi ajratilgan bulaklarni aniq- lang. Qanday bulaklar ajratilganini izokhdang. Ajratilgan bulaklardagi ohang va tartibga diqqat qiling.

2. Bolalik orzulari uttiz kunlik oy nuri kabi unga khiyo- nat qildi – zulmat qariga singib ketdi. (T.M.) Inson qiladigan ishlarning eng yomoni – riyokorlik, yani ikkiyuzla- machilikdir. (M.) 3. Bulutlar bilan olishib charchagan quyosh ufqqa umidsiz bosh quydi – kuzdan goyib buldi. 4. Usha otga mana bu bolaning, Khudoyberdining, ishqi tushib qolgan ekan. (M. I.) 5. Urta buy, oppoqqina, qirq yoshlardagi dumboq ayol – YOrqinoyning onasi Guljon opa – Anvarni iliq kutib oldi. (O.YO.) 6. Sidiqjon Urmonjonni tovushidan – suzlaridan tanidi. (A.Q.) 7. Chorrahaning – katta maydonning atrofida son-sanoqsiz odamlar kup. (A.Q.) 8. Domlaning, Obid Yunuso- vichning, yakhshi nasihatlarini eshitib utirib, bir voqea esim- ga tushib ketdi. (O.YO.) 9. Har qaysimiz uz uyimiz bilan band edik, ammo khammamiz bir odamni – onamni uylardik. (U.H.)
3. Un sakkiz yoshimda, qutlug kunimda,

Onam khadya etdi qilich va kalam. (B. B.)

1. Gala-govur shaharda Ularga orom qayda.

Ular mazza qilmokda

Urmonda – tip-tinch joyda. (H.Rahmat)

• mashk. Ostiga chizilgan suzlardan keyin ajratilgan bulaklar qushib yozing. Qanday bulak ajratilganini izokhlab bering.

1. Akam … Ush davlat universitetida uqiydi. 2. Uzokda … qizil sur bulutlar yigila boshladi. (Ch.A.) Sotiboldi kushnisini… chaqirdi (A.Q.) 4. Shuhrat Tolib akaning… gaplaridan uyalib ketdi. Uzokdan … karnay-surnay ovozlari

eshitilardi. 5. Bola avariya bulgan joyga yakinlashmadi………….. 6.

Kishda… kashta, duppi tikishda onasiga yordamlashardi.

• mashq. Uqing. Ajratilgan hollarni topib, holning qaysi turi ajratilganini izokhlab bering.

1. Supadan juda narida, marvartak tutlar salqinida, olomon khumrayib qarab turar edi. (M.I.) Allaqayokdan, uzokdan, onaning muloyim ovozi keldi. 3. Delfin har kuni 40

yoki kunora bir vaqtda – choshgokhda keladigan buldi. (Q.M.) 4. Qurbon otasupaga, sada ostiga, joy qildi.                                                                                           5. Boshqa bir

joyda – hovlining ichida allakimning tajanglanib qiyqir- gani eshitilar edi. (M.I.) 6. Qishlokdan bir qir narida – behisob qizgaldoqlar dalani qizartirib, khiyol chayqalib turgan joyda – Hulkar ut urardi. (P.Q.)1. Dadam shu atrofdan – qishloqning chiqaverishidan dukon qidirdi. (A.H.)

• mashq. Kuchiring. Ajratilgan bulakli gaplarda tinish belgila- rining qullanilishiga diqqat qiling.

1. Navruz bayrami yilning eng guzal faslida – tabiat qish kiyimini echib, olam gulga burkangan, qir-adirlar, bog- bustonlar kum-kuk bahor libosini kiygan paytda keladi. 2. Bobur uzining oromgohi qilib qul ostidagi bepoyon yurtlardan eng khushhavo, tabiati guzal joyni – Qobulni tanlagani bejiz emas. 3. Humoyun un besh yoshga kirganda uning kitob javonida otasining yana bir asari – aruz ilmiga bagishlangan «Mukhtasar» paydo buldi. (P.Q.) Usha biz suyangan togimiz, ishongan bogimiz – urda khavf-khatar ostida qoldi. (T.Q.) 5. «Utgan kunlar» asari ikki yoshning pok sevgisi – hijronu azoblari, quvonchu shodliklari asosiga qurilgani uchun ham khar bir qalbga sirdosh bulgudek qadrga ega. (Jurn.) 6. Bundan tuqqiz yil muqaddam uni mamlakatning ulkan shaharlaridan biri – Utrorga hokim etgan edilar. (Mirm.)

• mashq. Uqing. Guruhlarga bulinib, 1-guruh ega ajratilgan, 2-gurukh tuldiruvchi ajratilgan, 3-guruh hol ajratilgan gaplarni kuchiring va sintaktik takhlil qiling.

1. Bola uzining boyagi suzini – otasining ijodidan ibrat olishga khavasi zurligini hozir chindan isbot qilmokda edi. (P.Q.) Ertasi kechqurun, soat ettilarda, ota-bola etakla- shib kirib kelishdi. 3. Usha kuni men uz bakhtimni – sizni uch- ratdim. 4. Bir kuni uyiga mahallaning obruli odami – kimsan domkom mehmon bulib borganida khasis uning oldiga likop- chada tut mayiz quyibdi. 5. Biz, opa-singil, khar kuni maktab- dan chiqib, buvimning khovlisiga borardik. Allaqanday kuch meni ichkariga – siz kirib ketgan eshikka chorlardi. (U.H.) 7. Men, Shirin Azizova, Uzgan shahrida tugilganman.
2. Amirlar va beklar hukmdorning oyoq tomonidan – poygoh- dan joy olib, vujudlari quloqqa aylangan holda erga qarab utirardilar. (Jurn.) Bandaga khos bulmagan kibr uzining eng zur vazifasini – odamni odamga yomon kursatish, bir kim- sani ikkinchisidan nari itarish ishini amalga oshirishga kirishgan edi. (T.M.) 10. Tohir qorongi osmonning uzok bir chetiga – Sirdaryodan narida joylashgan Akhsi tomonga inti- zor kuzlar bilan tikildi. 11. Bobur usha Yili yozib tugallagan sheriy kitob – «Mubayyin» Humoyunning nomiga chindan ham qofiyadosh edi. (L.Q )

• mashq. Uzingiz yoqtirgan adib asaridan ajratilgan bulakli gap- larga oltita misol topib yozing. Qanday bulak ajratilganini izokhlab bering.
• mashq. Quyidagi test savollarining tugri javobini belgilang.

1. Qaysi qatorda aniqlovchi ajratilgan?
2. Doniyor urniga utirib, chala ishlarini nihoyasiga etkazmoqchi buldi.

B. Quchqorov – dung peshana, qirra burun, kukrakdor, polvon takhlit yigitcha – kichkina rayon gazetasiga kuz tikib utirar edi.

1. Hikoyanavis bizni har safar soddadil odamlar, oddiygina voqealar ichiga boshlaydi.

G. Samandarov er ostida Safarovga qaradi.

2. Qaysi qatorda urin kholi ajratilgan?
3. Pastda, pakhtazor etagida, muzday bulogi bilan yoz kezlari kishi joniga oro kiradigan terakzorlari bor edi.

B. Botiralining askarlikka ketganiga uch yildan oshdi.

1. Mahallada odamning yolgizligi bilinmaydi.

G. Savdogarlar, elchilar va ularning khizmatkorlari ham ichlaridan qilich taqib olgan edilar.

3. Qaysi qatorda tuldiruvchi ajratilgan?
4. Olimlarning khizmati mangu qoladi.

B. YOmonga bosh bulguncha, yakhshiga yuldosh bul.

1. Qorongilik … quyuqlashib borardi.

G. Khalq mulkining katta parchasini, yuz gektar oltin tuprokni necha yillardan beri qamish, shur bosib yotibdi.