ABDULLA ORIPOV

Abdulla Oripov XX asr uzbek sheriyatining zabar- dast vakillaridan biri. Uning asarlari adabiyotimizning yangi bosqichga kutarilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sheriyat Chingiz Aytmatov, Rasul Hamzatov, Evgeniy Evtushenko, Uljas Sulaymonov ijodi yanglig siyosat va mafkura ustuvor bulgan tuzum sharoitida kham toza ijod tufayli badiiy ijodning ajoyib namunalari yaratilishi mumkinligini kursatgan uzbek adabiyoti misolidagi uziga khos noyob hodisadir.

Abdulla Oripov – noyob istedod egasi. Chuqur falsafiylik, milliy ruh, diniy-akhloqiy mezonlarga sadokat shoir sheriyati asoslarini tashkil etadi. Uzbek dulla Oripov sheriyati katta urin tutadi.

Abdulla Oripov 1941 yilning 21 martida Kosoy tumanining Qungirtov etak- larida joylashgan Nekuz qishlogida dunyoga keldi. Urta maktabni 1958 Yili oltin medal bilan tugatgach, Toshkent Davlat universiteti filologiya fakultetining jurnalistika bulimiga kirib, uni 1963 Yili muvaffaqiyat bilan bitirdi.

Abdulla Oripovning ijodi talabalik yillarida boshlangan bulib, uning bi- rinchi sherlar tuplami “Mitti yulduz” 1965 Yili chop etilgan. Keyin shoirning “Kuzlarim yulingda” (1967), “Onajon” (1969), “Ruhim” (1971), “Uzbekiston”, “Qasida” (1972), “Khotirot” (1974), “Yurtim shamoli” (1974), “Hayrat” (1979), “Na- jot kalasi” (1981), “Yillar armoni” (1983) sheriy tuplamlari bosilib chikdi. Mazkur tuplamlarga kirgan sherlarni kuzdan kechirar ekanmiz, ularda shoirning sherdan-sherga, tuplamdan-tuplamga, yildan-yilga usib, ijodi barkamollashib borganligiga guvokh bulamiz. Ayniqsa, 70-yillardan keyingi asarlarida hayot va in- son, jamiyat va tabiat haqidagi falsafiy mushohadalarining tobora chuqurlashib borayotganligi seziladi. Kuchli ekhdirosli tuygular ularda uzining yuksak talqinini topib boradi. Bu, bora-bora teran fikr bilan yuksak badiiylikning omukhtasiga ay- lanib, shoirning ijodiy kamolotga erishganidan darak beradi.

Bunga Abdulla Oripovning “Saylanma” (1996) tuplamini uqib amin bulishimiz mumkin. Ayniqsa, istiqlol goyasi, el-yurt mustaqilligi, ona Vatanni ozod va obod kurish istagi satrdan-satrga parvarish topib, ajib bir porloqlik khosil qiladi. Shoirning “Men nechun sevaman Uzbekistonni”, “Uzbekistonda kuz”, “Kuz” kabi 60-yillarda yozilgan sherlaridayok istiqlol nurlari jilva qilgandek buladi. Khul- las, Vatan va khalqqa mehr-muhabbat, tabiatni sevish, ardoqlash, imonli, vijdonli insonlarga madhiyalar uqish, goh yiglab, goh quvonib kuylash shoir tuygulari ummo- nini tashkil etadi.

Abdulla Oripov ijodining keyingi bosqichi yana ham tuygularga boy, fayzli va serbarakadir. Jumladan, “Haj daftari” (1992) turkumiga kirgan sherlarida endi shoir manaviyatimiz manbalarini kashf etish yulidan boradi. Quroni Ka­rim, Hadisi shariflardan zamonaviy manolar izlaydi va topadi. U dostonnavis va dramaturg sifatida ham malum va mashhurdir. Khususan, “Jannatga yul” dostoni va “Sohibqiron” (1996) sheriy dramasi shoirga katga shuhrat keltirgan asarlardir.

Abdulla Oripov istedodli tarjimon sifatida Dantening “Ilohiy kome­diya” asarini uzbek tiliga yuksak mahorat bilan ugirgan. Nekrasov, L.Ukrainka, T.Shevchenko, R.Hamzatov, Q.Quliev asarlarini ham ona tiliga tarjima qilgan. U Uzbekiston Respublikasi Davlat madhiyasining muallifi hamdir. 2000-2001 yil- larda Abdulla Oripov asarlarining turt jildi nashr qilinib, keng kitobkhonlar ommasiga manzur buldi.

Ijodkorning sheriy majmualari qator khorijiy tillarga tarjima qilingan va alohida kitob holida nashr etilgan. “Sohibqiron” (1998) sheriy dramasi respub- likaning barcha yirik teatrlarida sahnalashtirilgan.

Uzbekistan Khalq shoiri Abdulla Oripov Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofotining laureata, Kaliforniya (AQSh) Fan, Talim, Sanoat va Sanat khalqaro akademiyasining hakiqiy azosidir. Mustaqilligimizning etti yilligida unga bi- rinchilardan bulib “Uzbekistan Qahramoni” degan yuksak unvon berildi.

Khurshid Davron, Uzbekiston Khalq shoiri.

* * *

U kushiq kuyladi yor shaniga mast,

Shukhchan sherlar aytdi sevgi nomidan.

Hammani kuldirdi, qiz esa faqat

Beparvo jilmayib utdi yonidan.

U kushiq kuyladi yor shaniga mast,

Yiglab, faryod chekdi sevgi nomidan.

Hammani yiglatdi, qiz esa faqat

Beparvo jilmayib utdi yonidan.

U qushik kuyladi yor shaniga mast,

Na kuldi, na qatra tukdi yoshini.

U kuyladi magrur, qiz bulsa shu vaqt

Huzuriga keldi egib boshini.

MUNOJOT’ NI TINGLAB

Qani ayt, maqsading nimadir sening, Nega tilkalaysan bagrimni, ohang, Nechun kerak buldi senga kuz yoshim, Nechun kerak, rubob, senga shuncha gam!

Eshilib, tulganib ingranadi kuy,
Qaylardan kelmokda bu ohu faryod.

Kim u yiglayotgan, Navoiymikin, Va yo may kuychisi Hayyommikin, dod!

Bas, etar, cholguchi, bas kil sozingni, Bas, etar, kuksimga urmagil khanjar, Nahotki dunyoda shuncha gam bordir… Agar shu “Munojot” rost bulsa agar.

Agar aldamasa shu sovuq simlar,
Gar shul eshitganim bulmasa ruyo.

Sen beshik emassan, dorsan, tabiat, Sen ona emassan, jallodsan, dunyo!

Eshilib, tulganib ingranadi kuy, Asrlar gamini suylar “Munojot”.

Kuyi shunday bulsa, gamning uziga Qanday chiday olgan ekan odamzod!

DORBOZ

Bulutlarga yondosh, osmon ostida, Kiprikdagi yoshday turibdi dorboz. Qilichning damiday arkon ustida, Kuzlarini yumib yuribdi dorboz.

Odamlar, odamlar, uni olqishlang, Qarang, u naqadar epchil va uktam, Biz-chi, eh.. bazi bir kuzi ochiqlar Eplab yurolmaymiz katta yulda ham. Bahor kunlarida kuzning havosi, Tanimni junjitar oqshomgi shamol. Nega buncha gamgin nayning navosi, Nega qalbim tula ukinch va malol?

Barglar orasiga tinmasdan sira Oshno yulduzlardan tukiladi nur.

Bilmayman, qiynaydi qaysi khotira, Titroq yulduz kabi muzlagan shuur.

Maglub bahodirning nayzasi misol Mayus egiladi terak uchlari,

Barglar soyasida uynaydi behol Uyqudagi qizning bedor tushlari.

Atrofimda yotar garib bir viqor, Bilmam, nega uchdi qalbim safosi.

Nima ham qilardim, na ilojim bor. Bahor kunlarida kuzning havosi.

UMR

Qalbimda goh gurur, gohida farah, Shu uchqur dunyoni turfa kuribman. Yurtma-yurt, elma-el, farsah-bafarsah Umrim dovonlarin ulchab yuribman.

Umr-ku utadi gulduros solib, Uning utganini kim ham kuribdi?

Vo ajab, qay bir zot, uz umri qolib, Mening qadamimni ulchab yuribdi…

INSON QALBI

Inson kalbi bilan hazillashmang Siz, Unda millat yashar, unda til yashar. Unda ajdod fakhri yashaydi suzsiz, Unda istiqomat qiladi bashar.

Inson qalbi bilan hazillashmang Siz, Unda ona yashar, yashaydi Vatan. Uni jun narsa deb uylamang hargiz, Hayhot! Quzgalmasin bu Qalb dafatan!!.

TILLA BALIQChA

Tukhumdan chikdi-yu, keltirib uni
Shu loyqa hovuzga tomon otdilar.

Tashlandiq ushoq eb utadi kuni, Khoru khas, khazonlar ustin yoptilar.

Dunyoda kurgani shu tor hovuzcha

Va mudroq tollarning achchiq khazoni. Menga alam qilar, tilla baliqcha Bir kulmak khovuz deb bilar dunyoni…

Savol va topshiriqlar:

1. Shoir Abdulla Oripovning qaysi sherlarini uqigansiz?
2. “Kiprikdagi yoshday turibdi darboz” misrasini izokhlab bering.
3. “Qilichning damiday” birikmasida qaysi badiiy vosita qullanilgan?
4. Sherning “eplab yurolmaymiz katta yulda kham” misralari bilan khulosalanishiga qanday qaraysiz?
5. “Bakhor kunlarida kuz havosi”ning lirik qakhramon kayfiyatiga qanday tasiri bor? Misollar asosida izokhlang.
6. “Gamgin nay”, “qalbim tulaukinch”, “titroqyulduz”, “muzlagan shuur ” birikmalarini izokhdashga kharakat kiling.
7. “Bakhor kunlarida …” sherini u yaratilgan davr vokeligi bilan qiyoslab talqin kiling. Shoirning gamgin, safosiz kayfiyati, mayus rukhiyati sababi nimada? Shakhsiy khayotidagi omadsizlik, khasadguylar khuruji yoki davr siyosati, mafkura tazyiqidami?
8. “Bakhor” suziga okhangdosh suzlar topib, daftaringizga kuchiring.
9. “Umr“ sheridagi “Uchqur dunyo” birikmasini izokhlab, qanday tasviriy vosita ekanligini belgilang.
10. “Vo ajab, qay bir zot, uz umri qolib mening kadamimni ulchab yuribdi”. Misralarini takhdil kilishga kharakat kiling.
11. “Inson kalbi“sheridagi “Millat yashar” birikmasiga alokhida etibor bering va izokhlang.
12. “Quzgalmasin bu Qalb dafatan” misrasida qalb suzining bosh kharf bilan yozilishi sababini tushuntiring.
13. Tilla balikchaning yashash tarziga munosabatingiz qanday?
14. “Bir kulmak khovuz deb bilar dunyoni” misrasini izokhlab bering.