ABDULLA QODIRIY (1894 -1938)

Dunyoda shunday adiblar borki, ularning asarlarini qayta-qayta mutolaa qilging, undan zavkdanging kelave- radi. Bunday mutolaa horgin tanangga orom, tushkun kay- fiyatingga kutarinkilik, gamgin ruhiyatingga bardamlik bagishlaydi. Uzbek romanchilik maktabining asoschisi Abdulla Qodiriy ana shunday sanatkorlar sirasidan. Uning naqadar sehrli nutqi, nazokatli tasviri, haroratli iboralari, latif ohangi, tengsiz guzal obrazlari butun borligimizni maftun qilib, unta orombakhsh iliqlik, tuganmas hayajon olib kiradi.

Abdulla Qodiriy uzining nurga yugrilgan begubor va kharoratli ijodi bilan butun uzbek adabiyotini utgan asrning birinchi choragidayoq yuqori bosqichga kutardi. Adib ana shu yuksak chuqqidan turib, bugungi avlodlarning millat takdiriga, uning shaf- fof kuzgusi hisoblangan adabiyotiga, badiiyatiga nechoglik sodiq ekanligini va shu bilan uzining abadiyatga dakhldorligini qay darajada muhrlab quyayotganligini ku- zatib turgandek.

Ana shunday yuksak istedod sokhibi Abdulla Qodiriy uzining yozishicha, “mus- tabid Nikolayning takhtga utirgan yilida kambagal, bogbonlik bilan kun kechiruvchi bir oilada tugilgan…” Bu sana tarikhiy faktlarga kura 1894 yilga tugri keladi. Ta- vallud toptan kuni, oyi tugrisida esa adibning uzi ugli Habibulloga “Urik gulida tugilganman. Takhminan 10 aprelda bulsa kerak” degan ekan. Garchi uriklar 10 aprel- gacha gulini mutlaq tukib, dovuchchasi makkajukhoridek bulib qolsa-da, biz, mukhlis- lari, rostguy adibimizga ishonamiz.

Chunki Abdulla Qodiriy hech qachon yolgon ga- pirmagan. Hayotda ham, ijodda hamrostguylik bilan yashadi, yozdi. Umrining okhirida ham rostguylik bilan kuksini uqqa tutib berdi. Shu boisdan 10 aprel XX asr uzbek adabiyotiga urik gullaridek rang-barang, maftunkor, sekhrli, ammo umri boqiy sanatkorni tukhfa kilgan kun sifatida kadrlidir. Yana bir ukhshashlik kishini hayratga soladi. Odatda urik gullariga asalarilar kup yopishib gulshira yigadilar.

Ehtimol, Abdulla Qodiriyning asarlaridan ham uquvchilar shunday halovat topar- lar? (Darvoqe, Siz shunday halovat topganmisiz? Akhir, Siz buyuk adib ijodi bilan tanishsiz-ku! 5-sinfda “Ulokda” hikoyasini, 7-sinfda esa “Mekhrobdan chayon” roma- nidan olingan parchani uqib urgandingiz, tugrimi? – M. S.)

Abdulla Qodiriy avval eskicha usuldagi diniy maktabda, keyinroq esa khizma- tini qilib yurgan sakhovatli boyning yordami bilan rus – tuzem maktabida talim oldi. XX asr boshlarida “bozor vositasi bilan tatarlarda chiqaturgan gazetalarni ukub”, dunyoqarashi birmuncha kengaydi, uzida ham shu gazetalarga “ran yozib yurish fikri uygondi.” Shunday qilib, yosh Abdullada ijod qilishga ikhlos paydo buldi. Abdulla Qodiriy “chin musannif”likni orzu qilib yurgan dastlabki paytlarda sherlar yozdi. Keyin hangomalar, khikoyalar yozishga kirishdi. YOzganlari asta – sekin bazi gazeta va jurnallarda bosilib chiqa boshladi. Qodiriy uz sherlarida mil- latga murojaat qilib, bu qoloq va qorongi turmushdan khalos bulish haqida fikr yuritishga,uzining ogir ahvoliga

razm solishga chaqirdi. Shoirning “Ahvolimiz”, “Millatimga bir qaror”, “Fikr aylagil” kabi sherlarida ana shunday goya ilgari suriladi.

Bora – bora Abdulla Qodiriy yuragidagi gaplarni boshqa janrlar vositasi- da aytishga ehtiyoj seza boshladi. 1914 yilda dastlab “Bakhtsiz kuyov” deb nomlan- gan sahna asarini, keyin oz fursatda “Juvonboz” otlig “rumonchani yozib, noshir topilmogonidan uzi nashr qilib” yubordi va endi “chin musannif”lar katoriga kir- di. Dramada kham, nasriy asarida kham adib davrning eng muhim masalasi- ilmsizlik okhir oqibatda fojiaga olib kelishi aniqligini kutargan. Turkiston maishatidan olingan turt pardalik “Bakhtsiz kuyov” fojiasida Qodiriy Abdulrakhim va Fayzi- boylarning jokhilligi okibatida yosh kuyov-kelinlar-Solikh khamda Rakhlmalarning bir guli ham ochilmay khazon bulishini tasvirlaydi. Kurpasiga qarab oyoq uzatmagan amaki va qaynotalar uz farzandlarini orzu- khavaslari yulida qurbon qiladilar. “Juvonboz”da esa Madrasa talimining izdan chikkanligi, ilm olish urniga akhloqiy buzuqlik, maishatbozlik, qotillik avj olganligi haqida hikoya qilinadi. Khul- las, mazkur ilk asarlaridayoq muallif jadid zamondoshlari singari millatning gaflatda, jaholatda qolishining tub sabablarini ochib tashlab, khalkini uygotishga harakat qildi. Zamonasining achchiq maqsadini aks ettirgan bu goyalar adibning ke- yingi asarlarida kun tartibiga yanada kengrok va keskinroq quyila boshladi.

Abdulla Qodiriy kham uz hammaslaklari Fitrat, Hamza, Chulpon kabi Oktyabr inqilobini khursandchilik bilan kutib oldi, umidlari amalga oshajagini istab, uning khizmatiga astoydil bel bogladi. Lekin tez fursatda niyatlari puch ekanligi- ni, bolsheviklar siyosati ham, ular qurmoqchi bulgan sosialistik tuzum kham khaqiqat emasligini anglab etdi. Shundan sung ijodning turli shakl hamda usullari orqali uning illatlarini fosh etishga kirishdi. Bu jikhatdan adibning “Kalvak makhzumning khotira daftaridan”, “Toshpulat tajang nima deydi?”, “Otam va bolshevik”singari asarlari ibratlidir. Ularda kharakter kulgisi vositasida hayotda ruy berayotgan qusurlar achchiq kulgi ostiga olinadi. Ayniqsa, haqguy yozuvchining “Mushtum” jur- nalida ketma-ket bosilgan “Moskov khatlari” turkumi, “Yigindi gaplar”sarlavhali publisistik maqolasi katga shov-shuvga sabab buldi. Ularda aytilgan ochiq va achchiq gaplarni khazm qilolmagan khukumat Abdulla Qodiriyni qamokqa ham oldi. Yakhshiki, uzimizning “usta Yuldosh” bilan “Akmalcha”lar (Qodiriy iboralari) bagri keng rahbarlar ekan, birinchi safar kechirishdi.

Abdulla Qodiriy bunday achchiq gaplarni oshkora aytish yuli bilan maqsadga erishib bulmasligini angladi. Shundan sung Shurolarning ziyonli tomonlarini ommaga badiiy obrazlar orkali tushuntirish niyatida roman yozishga kirishadi. Bu- ning uchun “mavzuni moziydan, tarikhimizning eng kir,qora kunlari bulmish keyin- gi khon zamonlaridan” tanlaydi. Darvoqe, bu niyat zamirida kham adibning ezgu bir tilagi yashiringanini sezish qiyin emas: keyingi khon zamonlari usha davr kitob- khoniga khiyla tanish edi. Uzaro kelishmovchilik, beparvolik, jokhillik, zulm azal- azalda bulgani kabi “shu zamonning”Tokhiru Zukhro”lari, “Farkhodu Shirin”lari” boshiga ne-ne kulfatlar yogdirayotganligini, tuzum ogizda emas, amalda insonparvar bulmaguncha fuqaro uzining eng kichik niyatiga ham etolmasligini aytmoqchi buldi. YOzuvchining buyuk Sharq adabiyoti khazinasidan tuplagan tajribalari asosida khavas va hafsala bilan yozilgan bu roman tez orada uquvchilarning sevimli mulkiga ayla- nib qoldi.

Aslida 1919 yildayok yozib tugallangan bu asarning birinchi bulimi 1922 yilda “Inqilob” jurnalida, ikki bulimdan iborat ilk nashri 1925 yilda va uch bulimdan iborat mukammal kitob 1926 yilda bosilib chikdi. Muallifning yozishicha, bu asar “dunyoga kelishi bilanoq bakhtsizlikka uchray boshlagan, besh yillab bosila olmay yotgan bulsa, dunyo yuzini kurgandan keyin undan-da kattaroq bakhtsizlikka uchra- di. Kitob chikkan kundan boshlab tankid kamchisi ostida ayovsiz savalandi, turli “ayb”lar bilan kamsitildi. Okhiri roman muallifi otib tashlandi, asarning uzi yigishtirib olinib yoqib yuborildi.

“Utgan kunlar” romani adib hayotlik davrida ikki marta nashr etildi. Eski uzbek yozuvidagi nashridan (1926) sung 1933 Yili lotin yozuvida bosilib chikdi. Bu ikkala kitob A. Qodiriy uz quli bilan takhrir kilgan mutabar nashrlardir. YOzuvchi qatagon qilingandan keyin uning asarlari kham chorak asr mobaynida yoruglik yuzini kurmadi. Faqat Qodiriy oqlangandan keyin 1958 yilda S.Azimov takhririda bir oz kiskartirilgan kholda chop etildi. Khalq Kumushbibining kitobini shu kadar soginib qolgan ekanki, keyingi har turt-besh yilda katta tirajda qayta-kayta nashr kilina boshladi. Chunki “Utgan kunlar” uzbek khalqining birinchi muhabbati edi. Birinchi mukhabbat esa unutilmasdir.

Shunisi diqqatga sazovorki, utgan asrning 30-yillarida uzbek adabiy tankidchiligi bu romanni turli yullar bilan yomon otliqqa chiqarayotgan bir paytda ozarbayjonlik qardoshlarimiz uz tillariga ugirishib, adabiyotshunoslar Abdullokh Qamchinboy va Kholid Saidlarning suz boshisi bilan katta nuskhada bosib chiqardilar. Suz boshi nikhoyatda mehr bilan yozilgan. Mualliflar qardoshlarni “Uzbek adabiyo­ti tarikhida kham birinchi ularoq tarikhiy bir roman yozilishi “ bilan chin dildan tabriklaydilar, uzbek adabiyotiga realistik elementlar shu roman orkali kirishi- ga ishonch bildiradilar. Ayni chogda ular “Bu roman Uzbekistonda khar bir savodli vatandosh tomonidan sevilib-sevilib” uqilayotganligiga khavas qiladilar. Albat- ta, ozarbayjonlik birodarlarimizning bu khurmat va etiborlari zamirida katta khaqiqat bor.

Chindan ham Abdulla Qodiriy uzining “Utgan kunlar”i bilan uzbek romanchilik maktabiga asos soldi. Garchi ungacha ham uzbek adabiyotida Hamza Hakimzoda, Mirmukh- sin Shermuhamedov kabilar tomonidan “roman” yozilgan bulsa-da, “Utgan kunlar” bu janr talablariga tula javob bera oladigan roman sifatida mashhur buldi. Asar muallifiga nechoglik shuhrat keltirgan bulsa, Abdulla Qodiriyning uzi bu romani bilan uzbek adabiyotini jahon miqyosida tan olinishiga shu qadar sababchi buldi. Boisi, uzbek realistik nasrining chin manoda shakllanishi, uning ananaviy ba- yondan jonli va hayotiy tasvirga utishi, uzbek adabiy tilining mutadillashuvi, eng avvalo, Qodiriy nomi bilan boglangandir. Ustoz Oybek khassoslik bilan qayd etganidek, “Uzbek badiiy prozasi “Utgan kunlar” romanida quyila va shakllana boshladi. Bu eski poetik vositalar sistemasi, eski kitoblarning “alqissa”uslubi tuzilishlarini buzgan, turmushga yaqin, uni hayotiy jihatdan aniq kursatuvchi bir prozadir”.

YOzuvchining romaniga tanlagan mavzu mohiyatidan kelib chiqib, uning markazita kuyilgan muammoni kuyidagicha belgilash mumkin:

Oila va mukhabbatda erkinlik. Mamlakatning milliy takdiri.

Har ikkala muammo ham asarda bir-biri bilan uzviy boglanib ketadi va bi- rini ikkinchisisiz tasavvur kilib bulmaydi. Romandagi barcha qahramonlarning takdiri okhir oqibatda ana shu muammolar echimiga borib taqaladi. YOzuvchining ukdirishicha, mamlakatda tenglik va erkinlikka erishmay turib, unda yashayotgan bi- ron bir fuqaroning shakhsiy bakhti va erkinligi tugrisida ran kham bulishi mum­kin emas. Tengsizlik asosiga kurilgan jamiyatda tutgan mavqei va egallagan man- sabidan qatiy nazar har kanday shakhs (masalan, Yusufbek khoji) uyindan chiqarib yuboriladi yoki ulimga mahkum etiladi. Binobarin, Otabekning bakhtsizligi faqat urf-odatlarning nobopligi natijasigina emas, balki ana shu urf-odatlarning ustuvor qonun darajasiga aylanishiga sharoit yaratgan ijtimoiy boshqaruvdadir. Bunday muhitda ularga qarshi kurashuvchi kishilar suzsiz, fojiaga uchraydi.”Utgan kunlar”romanining zamonaviy ruhi, eng avvalo, mana shu khaqiqatdadir.

Abdulla Qodiriyning ikkinchi romani “Mehrobdan chayon” mavzusi va muammo- si jihatdan “Utgan kunlar”ning mantiqiy davomidir. Biroq uning tasvir yusini, badiiy uslubi tubdan fark kiladi. Garchi bu asar qisqa muddatda ikki marta nashr etilgan bulsa-da, uquvchilar tomonidan “Utgan kunlar” chalik qabul qilinmadi. Chunki bu romanda adib khiyla ehtiyotkorlik bilan kalam tebratishga majbur buldi. Buning sabablari bizningcha, quyidagilardan iborat.

Birinchidan, usha davr adabiy tanqidchiligining “Utgan kunlar” romani usti- dan chiqarilgan asossiz khukmi, qakhramon tanlashda muallif dunyoqarashining chek- langanligi khaqidagi yozuvchiga quyilgan ayblar Abdulla Qodiriyni biroz “chuchitib” quygan bulishi mumkin. Shuning uchun ham adib bu romanda “Utgan kunlar”dagidek tayyor shakllangan qahramonlarni olmaydi. Balki khar bir personajning ijtimoiy kelib chiqishiga murojaat qiladi. Bunday ekskursiya kharakterning dinamikasini taminlashdan kham kura kuproq bayonchilikning ustun bulishiga olib kelgan.

Ikkinchidan, ayrim qahramonlarning tarjimai holini batafsil ifodalashga berilib ketish asar konfiliktining malum darajada susayishiga kham olib kelgan- dek taassurot qoladi. Bu erda Anvar va Abdurahmon domlaning yoshligini alohida boblarda tasvirlash nihoyatda urinli khamda zarurligini takidlagan holda Solih makhdum, uning onasi, shuningdek, “Qiziqlar”, “Haram” kabi boblarda ortiqcha taf- silotlar mavjudligini aytish urinli.

Ayrim hodisalarni bayon qilishda muallif sanatkordan kura kuproq tarikh- navis qiyofasida namoyon buladi. Birok bularning barchasi Anvar va Ranolarning pok sevgisi va uz qadr -qimmatini tiklash yulidagi kurashlariga maftun bulgan uquvchiga sezilmay utib ketadi. Adib bu romanda, ayniqsa, oddiy khalq vakillari obrazini nihoyatda samimiyat bilan tasvirlaydi va ular qiyofasida kitobkhon omma- si uziga ukhshagan “kambagallarning khonlik tuzilishiga, kora kuch – ulamo alayhiga qarshi chiqishi”ni yoqtirib qoladi. Ushbu romanda adib qahramonlar qiyofasi va uziga khos tabiatini kuproq detallar vositasida ochishga erishadi. Bu jihatdan ayniqsa, Abdurahmon domla, Solih makhdum, shuningdek, Rano, Safar buzchi timsol- lari ibratlidir. Ularning tashqi qiyofasidan tortib ichki dunyosini aks ettirishga- cha detallar mukhim urin tutadi.

Zamonaviy mavzuda yozmlgan “Obid ketmon” qissasi yozuvchining tarikhiy ro- manlari singari shuhrat topolmadi. Buning tub sabablaridan biri hayot bilan badiiy haqiqatning mos kelmasligi bulsa kerak. Negaki, Abdulla Qodiriyning qishloqlarga chiqib, dekhkonlar hayoti, ruhiyatini urganish jarayonida kurganlari bilan bolsheviklar partiyasining adabiyot oldiga quyayotgan talablari orasida katta tafovutlar bor edi. Maboda, uzining kurgan-bilganlarini yozsa, asari bosil- masligiga, uzining ham mamuriy jazo olishiga aqli etdi. Partiyaning kursatmasi buyicha yozay desa, uzini adabiyotga, khayotiylikka, hakiqatga khiyonat kilayotgandek khj etadi. Ikki ut orasida qolgan adib Obid ketmon obrazini yaratishda “sikh kham, kabob kham”kuymasligi yulini tanlagan. Ziyrak ukuvchi bayonning matnosti mazmunidan buni ilgab olishi qiyin emas.

Khullas, Abdulla Qodiriy yillar, asrlar utgan sari kadr va qimmati oshib bora- veradigan noyob khazinadir. Undan har kim uz nasibasi va ehtiyojiga yarasha rizqini ushatib olaveradi. Bundan esa khazinaning boyligi aslo kamayib kolmaydi, bilaks, kupayadi, kholos. Shoir Abdulla Oripov aytganidek:

Azaliy khaq gapni yashirmoq nechun, Zavol yuk eng asil istedod uchun. Agarda koinot tegirmon bulsa, Olamni yanchsa ham qolgay u butun.

Savol va topshiriqlar:

1. Abdulla Qodiriyning uzbek adabiyoti, madaniyati taraqqiyotidagi urni, khizmati nimadan iborat?
2. A. Qodiriyning bolalik va yoshlik yillari qanday kechgan?
3. A.Qodiriyning ilk ijodi, asarlariga khos khususiyatlar nimalardan iborat?
4. Adibning inkilobiy uzgarishlar davridagi ijtimoiy faoliyati haqida gapiring.
5. Qodiriyni yozuvchi sifatida elga tanitgan qaysi khajviy asarlari bilan tanishsiz?
6. Nima sababdan A.Qodiriy taqib ostita olindi, qamaldi?
7. Qodiriyning fojeiy qismati tugrisida nimalarni bilasiz?
8. “Utgan kunlar” romanining yozilish sabablari nimada deb uylaysiz?
9. Romanni sinchiklab uqing. Sizni khayajonga solgan tasirchan boblarini, lavkhalarini belgilab chiqing

Yu.YOzuvchi romanda kanday muammolarni kutarib chiqqan?

11 .’’Mekhrobdan chayon” va”Obid ketmon”asarlari nima uchun “Utgan kunlar”romanidek shuhrat qozonmadi?

12. Quyidagi mavzulardan biriga insho yozishga tayyorlaning.

• “Utkan kunlar”-tungich uzbek romani.
• “Utkan kunlar” romanidagi Yusufbek khoji va Otabek obrazlari.
• “Utkan kunlar” romanida Otabek va Kumush sevgisi fojiasi.
• “Utkan kunlar” dagi Uzbek oyim, Zaynab va Khushruy obrazlari.