Главная / Жамият / УТКАН КУНЛАР – (Романдан боблар)

УТКАН КУНЛАР – (Романдан боблар)

Ёзгучидан

Модомики, биз янги даврга оёк куйдик, бас, биз х.ар бир йусунда хам шу янги давр- нинг янгиликлари кетидан эргашамиз ва шунга ухшаш достончилик, румончилик ва хикоячиликдарда хам янгаришга, халкимизни шу замоннинг “Тохир-3ухра”лари, “Чор дарвеиГлари, “Фарход-Ширин” ва “Бахромгур”лари билан танишдиришка узимизда мажбурият хис этамиз.

utkan-kunlarЁзмокка ниятланганим ушбу – “Уткан кунлар”, янги замон румончилиги би­лан танишиш йулида кичкина бир тажриба, яна тугриси, бир хавасдир. Маълумки, хар бир ишнинг хам янги – ибтидоий даврида талай камчиликлар билан майдонга чикиши, ахлларининг етишмаклари ила секин-секин тузалиб, такомулга юз тутиши табиий бир холдир. Мана шунинг далдасида хавасимда жасорат этдим, хаваскорлик оркасида кечатурган кусур ва хатолардан чучиб турмадим.

Мозийга кайтиб иш куриш хайрлик, дейдилар. Шунга кура мавзуъни мозийдан, якин уткан кунлардан, тарихимизнинг энг кирлик, кора кунлари булган кейинги “хон замонлари”дан белгуладим.

Муаллиф: Абдулла Кодирий (Жулкунбой)

Биринчи булим

  1. ОТАБЕК ЮСУФБЕК ХОЖИ УГЛИ

1264-инчи хижрий, далв ойининг ун еттинчиси, кишки кунларнинг бири, куёш боткан, теваракдан шом азони эшитиладир…

Дарбозаси шарки-жанубийга каратиб курилган бу донгдор саройни Тошканд, Самарканд ва Бухоро савдогарлари эгаллаганлар, саройдаги бир-икки хужрани ис- тисно килиш билан бошкалари мусофирлар ила тула. Сарой ахли кундузги иш кун- ларидан бушаб хужраларига кайтканлар, куб хужралар кечлик ош пишириш ила машгул, шунинг учун кундузгига караганда сарой жонлик: кишиларнинг шакиллашиб сузлашишлари, хохолаб кулишишлари саройни кукка кутаргудек.

Саройнинг турида бошкаларга караганда куркамрак бир хужра, анови хужраларга кийгиз тушалгани холда бу хужрада кип-кизил гилам, утталарда буз курпалар курилган булса, мунда ипак ва адрас курпалар, наригиларда кора чирог сасиганда, бу хужрада шамъ ёнадир, узга хужраларда енгил табиъатлик, серчакчак кишилар булганида бу хужранинг эгаси бошкача яратилишда.

Огир табиъатлик, улуг гавдалик, куркам ва ок юзлик, келишган, кора кузлик, мутаносиб кора кошлик ва эндигина мурти сабз урган бир йигит. Бас, бу хужра бино ва жихоз ёгидан, хам эга жихатидан диккатни узига жалб этарлик эди. Кандогдир бир хаёл ичида ултургучи бу йигит Тошканднинг машхур аъёнларидан булган Юсуфбек хожининг угли – Отабек.

Сарой дарбозасидан икки киши келиб киргач, улардан бирави дарбоза ёнидаги кимдандир суради:

  • Отабек шу саройга тушканми?

Бизга таниш хужра курсатилиши билан улар шу томонга караб юрдилар. Бу икки кишининг биттаси гавдага кичик, юзга тула, озроккина сокол-муртлик, йигирма беш ёшлар чамалик бир йигит булиб, Маргилоннинг бойларидан Зиё шохичи деганнинг Рахмат отлик углидир, иккинчиси: узун буйлик, кора чутир юзлик, чагир кузлик, чувок сокол, уттуз беш ёшларда булган куримсиз бир киши эди. Бу йигит яхшигина давлатманд булса хам, лекин шухрати нима учундир бойлиги билан булмай, «Хомид хотинбоз» деб шухратланган, кишилар Хомид оркасидан сузлашканда унинг отига такилган лакабни кушиб айтмасалар, ёлгиз «Хомидбой» дейиш ила уни танита олмайдирлар. Хомиднинг Отабек билан танишлиги булмаса хам Рахматка якин кариндош – Зиё шохичининг кайниси, Рах,матнинг тогаси.

Улар хужрага келиб кирдилар. Отабек келгучиларни улуглаб каршилади.

  • Бизни кечирасиз, бек ака, – деб Рахмат узр айтди, – вактсиз келиб сизни тинч- сизладик.

Отабек уларга юкоридан жой курсатар экан, ёкимлик бир вазиятда:

  • Тинчсизламадингизлар, билъакс кувонтирдингизлар, – деди, – шахрингизга биринчи мартаба келишим булгани учун танишсизлик, ёлгизлик мени жуда зерик- тирган эди.

Шу орада хужрага бир чол кириб ул хам мехмонлар билан сурашиб чикди. Бу чол Хасанали отлик булиб, олтмиш ёшлар чамасида, чузик юзлик, дунггирок пешо- налик, сарикка мойил, тугарак кора кузлик, оппок узун соколлик эди. Соколининг оклигига карамасдан унинг каддида кексалик аломатлари сезилмас ва тусида хам унча узгариш йук эди.

Отабек мехмонларни танчага уткузиб, фотихадан сунг Хасаналидан суради:

  • Тузукмисиз, ота?
  • Худога шукур, – деди Хасанали, – боягидан бир оз енгилладим. Мазмуни ис теккан экан.
  • Баъзи юмушлар буюрсам…
  • Буюрингиз, углим.
  • Рахмат, ота, булмаса бизга чой кайнатиб берсангиз-чи.
  • Хуб, бегим.

Хасанали чикди. Рахмат Отабек билан яна бир кайтиб соглик сурашкандан ке- йин суради:

  • Бу киши кимингиз буладир, бек ака?

Отабек Рахматнинг саволига жавоб бермай эшикка каради. Хасаналини хужрадан узоклатиб сунгра жавоб берди:

  • Кулимиз.

Бу суздан нима учундир Хомид ажабланган эди.

  • Кулингиз?
  • Шундог.

Хасаналини болалик вактида Эрондан киши угирлаб келгучи бир туркман кулидан Отабекнинг бобоси ун беш тилло баробарига сотиб олган эди. Хасаналининг Отабеклар оиласида кулликда булганига эллик йиллар чамаси замон утиб, энди Ота- беклар оиласининг чин бир аъзоси булиб кеткан. Хужаси Юсуфбек хожига, айникса, хужазодаси Отабекка итоат ва ихлоси том булиб, бунинг эвазига улардан хам ишонч ва хурмат курар эди. Хасанали уттуз ёшпик вактида сотиб олган бир чурига уйлан- тирилган булса хам, аммо угил-кизлари булмаган, булсалар хам ёшликда улиб кет- канлар. Шунинг учун булса керак, Отабекка ихлос куйиб, унга уз боласи каби карар: «Улганимдан кейин рухимга бир калима куръон укуса, бир вактлар Хасанали ота хам бор эди деб ёдласа, менга шуниси кифоя» деб карор берган ва хозирдан бошлаб Отабекка бу тугрида сипоришлар бериб, ундан самимий ваъдалар олиб юргучи ок кунгил бир кул эди.

Хасанали устида булган халиги гапдан кейин Рахмат суради:

  • Тошканддан нималар келтирдингиз, бек ака?
  • Арзимаган нарсалар: газмол, калапой афзали ва бир оз козон.
  • Маргилонда газмол билан калапой афзалининг бозори чаккон, – деди Хомид.

Отабек микрози бил ан шамъ сухтасини кесиб тузатди. Орада ётсирашка ухшаш бир хол бор, нима учундир бир сузлаб икки тухтар эдилар. Бу унгайсиз холатдан чикиш ва, сузга улаб юбориш учун Рахмат тиришкандек куринар эди.

  • Маргилонни кандай топдингиз, бек ака, хушландингизми, ё?..

Бу саволнинг жавобига Отабек иккилангандек ва унгайсизлангандек булди.

  • Нима десам экан… Маргилонни хар холда… хуш курдим, Маргилон Туркисто- нимизнинг тукугучилик хунарида биринчи шахридир.

Иккиланиб берилган бу жавобдан Хомид билан Рахмат бир-бирларига карашиб олдилар. Отабек бу холатни сезди ва узининг сузини кулгуликка олиб изох берди:

  • Келган кунимдан Маргилонингизни хушламай бошлаган эдим. Чунки та- нишларим йук, мусофирчилик билиниб колаёзган эди. Энди бу соатдан бошлаб Маргилондан розиман, негаки, йуклаб келгучи сизнинг каби кадрдонлар хам булур экан.
  • Кечирингиз, бек ака, – деди Рахмат, – мен сизнинг Маргилон келганингизни бу кун отамдан эшитдим. Йукса, албатта сизни зериктирмас эдим.
  • Аникми?
  • Тугри ran, – деди Рахмат, – отам Тошканд борганларида туп-тугри сизнинг эшикингизга тушсинлар-да, сиз саройга тушинг. Бу тараф билан сиздан упкани биз килсак арзийдир.
  • Хаккингиз бор, – деди Отабек, – аммо биринчидан, сизнинг хавлингизни суроглаб топиш менга кийинрок куринди, ундан сунг молимизни ортган туякашлар шу саройга тайинланган эдилар.
  • Хар холда бу узр эмас.

Хасанали дастурхон ёзиб кумгон киргизди. Одатий такаллуфлар билан дастур- хон ва чойга каралди. Хомид нонни шиннига булгар экан суради:

  • Ёшингиз нечада, бек?

Отабекнинг лаби кимирламасдан чой куйиб утирган Хасанали жавоб берди:

  • Бекка худо умр берса, бу йил хамдуна булса туппа-тугри йигирма турт ёшга кадам куядилар.
  • Иигирма турт ёшга кирдимми, ота? – деди бек. – Чиндан \ам неча ёшга кир- ганимни узим билмайман.
  • Иигирма турт ёшга кирдингиз, бек.

Хомид тагин суради.

  • Уйланганмисиз?
  • Йук.

Хасанали Отабекнинг ёлгиз “йук” билан тухташига каноатланмади ва бу тугрида уз томонидан изохлар беришни лозим курди:

  • Бек учун бир неча жойларга киз айтдирмак исталинган булса хам, – деди, – ав- вал такдир битмаганлик, ундан кейин бекнинг уйланишка булган каршиликларидан бу кунгача туй килолмай келамиз. Улуг хужамизнинг катъий ниятлари бу сафардан кайтгач бекни уйландиришдир.
  • Манимча, уйланишдек нозик бир иш дунёда йукдир, – деди Рахмат ва Отабек- ка юз угирди. – Уйлангач, хотининг табъингга мувофик келса бу жуда яхши; йукса, мунчалик огир ran дунёда булмас.

Отабек Рахматнинг бу сузини самимият билан каршилади.

  • Сузингизнинг тугрилигида шубха йук, – деди, – аммо шуни хам кушмок ке- ракки, оладиргон хотинингиз сизга мувофик булиши баробарида эр хам хотинга мувофикуттабъ булсин.
  • Хотинга мувофик булиш ва булмасликни унча кераги йук, – деди Хомид эъти- розланиб, – хотинларга “эр” деган исмнинг узи кифоя… аммо жиян айткандек, хотин деган эрга мувофик булса бас.

Рахмат кулиб Отабекка каради. Отабек хам истехзолик табассум ораси Хомидга куз кирини ташлади.

  • Уйланишдаги ихтиёримиз, – деди Рахмат, – ота-оналаримизда булганликдан, оладирган келинлари угилларига ёкса эмас, балки унинг ота-оналари узларига ёкса бас. Бу тугрида уйлангучи йигит билан эр килгучи кизнинг лом-мим дейишка хак ва ихтиёрлари булмай, бу одатимиз маъкул ва машруъ ишлардан эмасдир. Масалан, мен ота-онамнинг ёкдиришлари билан уйландим… аммо хотиним ота-онамга мувофик булса хам менга мувофик эмас, сиз айтгандек, эхтимол мен хам хотинимга мувофик эмасдирман… Сузингиз жуда тугри, бек ака.

Отабек Рахматнинг сузини ихлос билан эшитди ва “сен нима дейсан?” дегандек килиб Хомидга каради.

  • Жиян, – деди Хомид Рахматка караб, – бошлаб уйланишинг, албатта, ота-онанг учун булиб улардан ранжиб юришингни урни йук. Хотининг кунглингга мувофик кел- мас экан, мувофикини олиб, хотинни икки кил. Буниси хам келишмаса учунчисини ол. Хотиним мувофик эмас деб зорланиб, хасратланиб юриш эр кишининг иши эмас.

Рахмат Отабекка кулимсираб каради-да, тогасига жавоб берди.

  • Хотин купайтириб, улар орасида азобланишнинг нима хикмати булсин? – деди. – Бир хотин билан мухаббатлик умр кечирмак, манимча, энг маъкул иш. Ма­салан, икки хотинликнинг биттаси сизми? Уйингизда хар куни жанжал, бир дакика тинчлигингиз йук.
  • Сенингдек йигитлар учун. албатта, битга хотин хам ортикчалик киладир, – деб кулди Хомид. – Куб хотин орасида азобланиш узи нима деган суз? Камчингдан кон томса, юзта хотин орасида хам рохатланиб тириклик киласан. Мен бу кунгача икки хотин уртасида туриб жанжалга туйгунимча йук, аммо хотинни учта килишга хам уйим йук эмас.
  • Сизга тараф йук, тога.

Хомид магрур бир тусда Отабекка каради. Отабек унинг сузидан кулимсираган эди.

Хасанали паловга урнаш учун ташкарига чикди. Отабек мехмонларга чой куйиб узатди. Хомиднинг халиги сузидан кейин орадаги бахс кесилган эди. Учовлари хам бир нарсанинг хаёлини сургандек куринар эдилар. Бир неча вакт шу холда колишиб Рахмат тогасидан суради:

  • Мирзакарим ака кизини эрга бердими, эшитдингизми?

Бу саволдан нима учундир Хомиднинг чехраси бузилди ва тилар-тиламас жавоб берди:

  • Бундан хабарим булмади. Гумонимча, бермагандир.

Рахмат суздан четда колдирмас учун Отабекни хам орага олди:

  • Бизнинг Маргилонда бир киз бор, – деди, – шундог кухдикки, бу уртада унинг ухшаши булмас, деб уйлайман.

Хомид бир турлик вазиятда ер остидан жиянига каради. Тогасининг холидан ха- барсиз Рахмат сузида давом этти:

  • Шахримизда Мирзакаримбой отлиг бир савдогар киши бор, бу шунинг кизидир. Балки сиз Мирзакарим акани танирсиз, у бир неча вакт Тошкандда кутидорлик килиб турган экан?
  • Йук… Танимайман.

Хомиднинг юзидаги бояги холат яна хам кучланиб гуё токатсизлангандек куринар эди, Рахмат давом этти:

  • Унинг хавлиси пояфзал растасининг бурчагидаги иморатдир. Узи давлатманд бир киши; Тошканд ашрофларининг кублари билан алокадор булганликдан балки отангиз билан таниш чикар.
  • Эхтимол, – деди Отабек ва нима учундир гайри-ихтиёрий бир тебран- ди. Унинг юзида бир узгариш ва вужудида бир чайкалиш бор эди. Ундаги бу узгаришдан Рахмат хабарсиз булса хам, аммо Хомид уни ер остидан таъкиб этар эди. Бу таъкиб Отабекдаги халиги узгаришни пайкабми ёки тасодифийми эди, бу тугрида бир мулохаза айтиш, албатта мумкин эмас. Яна бир неча вакт жим колдилар.
  • Энди бизникига качон мехмон буласиз, бек ака?

Рахматнинг бу сузи билан Отабек хаёлидан бош кутарди:

  • Худо хохдаган вактда булармиз…
  • Иук, бек ака, – деди Рахмат, – сиз аниклаб бир кунни тайин килингиз, биз бу ерга сизни таклиф килгали келганмиз.
  • Овора булмокнинг нима зарурати бор?
  • Бунда овора булиш деган нарса йук. Иложи булса сизни бу саройдан хавлига кучирамиз. Хозирга бир кунни тайин килиб бизга мехмон булинг-чи… Отам сизнинг билан ултуришиб Тошканд ахволотини сузлашмакка муштокдирлар.
  • Бу саройдан сизларникига кучишим огир, – деди Отабек, – аммо отангизнинг зиёратларига боришга хар качон хозирман.
  • Сог булинг, бек ака, борадирган кунингизни тайин кила оласизми?
  • Маълумингиз, кечалари буш буламан, шунинг билан бирга отангиз кайси вактни ихтиёр килсалар ижобат этишдан узга чорам булмас.
  • Саломат булингиз, – деди Рахмат, – шуни хам сиздан сурайин: ултуришка бето­на кишилар хам айтилса мумкинми, озор чекмасмисиз? Чакирилганда хам узимизга якин ва ахл кишилар булур, масалан, Мирзакарим кутидор каби.

Бу вакт Отабекнинг тусига хам халигидек узгариш чикди эрсада, лекин сездир- масликка тиришиб жавоб берди:

  • Маним учун фарксиз.

Ошдан сунг мехмонлар билан хайрлашиб чикдилар.

  1. КИРОЙИ КУЯВИНГ ШУНДОГ БУЛСА!

Пояфзал бозори ва унинг бурчагидаги хавли… Укугувчи, албатта, бу хавлининг эгаси билан таниш чикар. Куримсиз, чирк босиб корайган, жуда куб хизмат килиб кексайган, очиб-ёпканда анвоъи – турлик доди-фарёд киладирган, бунда саналган сифатларини бир ерга жамлаб натижа чикарганда “шарти кетиб, парти колган” бир дарбозанинг остонасидан уч-турт кадам ичкарига кирилса Бухоро зиндонларидан бирини хис этилур ва коронгу йулакнинг нихоятидаги ёрукликка томон ошикилур. Кокилиб-сукилиб йулак зиндонидан кутилингач бир улуг арик ёкасига, урдадек хавлига чикилур ва рохат тин олинур. Хавлининг кун чикарида кун ботишика каратиб солинган, унча махтарлик булмаса хам аммо замонасининг олдинги биноларидан хисобланган бир айвон билан бир уйга куз тушадир. Сахн ва бинолар киши зотидан буш, шунинг учун бу хавли оиланинг ташкариги кисми – мехмонхона эканлиги онг- лашилур.

Сахннинг тун ва кун ботар жихатлари кичкина хужралар билан уралган ва бу хужраларнинг барча эшиклари ёпик ва кулфланган холда булиб моллар билан банд- лиги ва уй эгасининг давлатлик киши булганлиги билинур.

Хавлининг жануб тарафи дуконлар оркаси, аммо катта туп гилос ёгочлари коплаб ётадирлар.

Энди биз ташкари хавлини куйиб мехмонхонанинг ёнидан ичкарига кирамиз. Ичкари хавлининг йулаги хам наргисидек усти ва багри ёпик коронгу, йулакнинг нихоятига бориб унгга юрилса ахтахонага, чапка юрилса биринчи мартаба киргани- миздек улуг бир хавлига чикармиз. Хавлининг турт тарафи турлик эхтиёж бинолари билан ва турдаги бинонинг икки бикини катта уйлар билан уралган булиб, шу икки уйнинг орасига ултурган кошинкор ва накшин чорхари айвон бу хавлининг биринчи мартаба кузга чалинадирган ортикликларидандир. Шу чорхари айвоннинг урта бир ерида, устига атлас курпалар ёпилган танчанинг турида деворга суяниб, аврасига кора мовут сирилган совсар пустин кийиб бир киши ултурадир. Бу киши билан иккинчи мартаба танишиб ултурмаймиз, чунки, бу одам укугучи билан танишкан – Мирзака­рим кутидор. Танчанинг икки бикинида икки хотин: булардан биттаси ичидан атлас куйнак, устидан одми хон атлас гуппи кийган, бошига ок даканани хом ташлаган, уттуз беш ёшлар чамали. гузал, хуш бичим бир хотин. Юзидан мулойимлик, эри- га итоат, тугрилик маънолари томиб турган бу хотин кутидорнинг рафикаси – Офтоб ойим, иккинчиси етмишлардан уткан бир кампир. Офтоб ойимнинг онаси – Ойша биби. Учок бошида куполгина, кирк беш ёшлар чамалик яна бир хотин чой кайнатиб юрадир. Бу хотин эрса оиланинг чуриси – Туйбека. Биз булар билан танишишни шу ерда колдириб айвоннинг чап тарафидаги дарича оркалик уйга кирамиз, хам уйнинг турига солинган атлас курпа, пар ёстик кучогида совукдан эринибми ва ё бошка бир сабаб биланми уйгок ёткан бир кизни курамиз. Унинг кора зулфи пар ёстикнинг турлик томонига тартибсиз суратда тузгиб, куюк жинг- гила кипрак остидаги тимкора кузлари бир нуктага тикилган-да, нимадир бир нарсани курган каби… Коп-кора камон, утиб кеткан нафис, кийик кошлари чи- мирилганда, нимадир бир нарсадан чучиган каби… Тулган ойдек губорсиз ок юзи бир оз кизилликка айланган-да, кимдандир уялган каби… Шу вакт курпани кайириб ушлаган ок нозик куллари билан латиф бурнининг унг томонида, таби- ъатнинг нихоятда уста кули билан кундирилган кора холини кашиди ва боши- ни ёстикдан олиб ултурди. Сарик рупох, атлас куйнакнинг устидан унинг уртача кукраги бир оз кутарилиб турмокда эди. Туриб ултургач бошини бир силкитди-да, ижирганиб куйди. Силкиниш оркасида унинг юзини тузгиган соч толалари ураб олиб жонсуз бир суратка киргизди. Бу киз суратида куринган малак кутидорнинг кизи – Кумушбиби эди.

* * *

Кутидор мехмонларни жунатиб ётиш учун ечинар экан, Офтоб ойим суради:

  • Чиройлик йигит, акллик йигит, деб махтий-махтий Туйбеканинг ичаги узилди, у ким эди?
  • Мехмонимиз уша эди, – деди кутидор, – тошкандлик Юсуфбек хожи отлиг якин ошнамнинг угли.
  • Туйбеканинг махтаганича борми, узи?
  • Бор, – деди кутидор ва гиталанди[1] [2], – худо кишига угил берса шундайини берсин-да.

Офтоб ойим кула-кула Туйбеканинг Отабек тугрисида сузлаган гапларини ва Кумуш билан булган можаросини сузлаб чикди. Кутидор х.ам кулгидан узини тухтатолмас экан:

  • Тентагингнинг акли бало, киройи куявинг шундог булса, – деди.

Савол ва топширикдар:

  1. Роман билан таниша бошладингиз. Роман поэтикаси,тасвир охангининг
  2. Нима учун Кодирий роман сюжетини кейинги “хон замонлари”дан,тарихимизнинг энг кирлик, кора кунларидан олди ?
  3. Отабек портрета чизилган уринларни кайта укинг. Ёзувчи Отабек портретини тасвирлашда кандай бадиий воситалардан фойдаланган?
  4. Отабек, Зиё шохичининг угли Рахмат, Хомид тасвирларини узаро киёсланг. Ёзувчи адабий портрет тасвири билан унинг характерини кандай чамбарчасликда тасвирлаган?
  5. Отабекнинг Хасаналига муносабатини кандай бахолайсиз? Шу уринда Отабек характерининг кандай кирралари очиляпти?
  6. Рахмат ва Хомиднинг умр йулдошига булган карашларини узаро киёсланг. Сиз кимнинг фикрига кушиласиз?
  7. Кумуш хакида ran кетганда Хомид нима учун тинчсизлана бошлади? Отабекнинг “гайри-ихтиёрий тебраниши”, “… юзида бир узгариш ва вужудида бир чайкалиш” борлигининг боиси нимада?
  8. Хомид Отабекдаги узгаришни пайкаб уни ер остидан таъкиб эта бошлади. Нима учун?
  9. “Пояфзал бозорининг бурчагидаги хавли“ тасвирини кайта укиб чикинг. Сизда кандай хлссиёт пайдо булди?
  10. Кумуш портрета чизилган уринларни кайта укинг. У сиз тасаввур килган Кумушга ухшайдими?
  11. Нима сабабдан Мирзакарим кутидор Отабек хакида “… киройи куёвинг шундог булса…“ деган хулосага келади?

Учинчи булим

  1. МУСУЛМОНКУЛ ИСТИБДОДИГА ХОТИМА

Киш чикар олди. Мусулмонкул вокиъасидан йигирма кунлар чамаси кейин эди. Мухаммад Ражаб курбошининг уйидан икки-уч кайталаб киши келабергандан кей­ин, Юсуфбек кожи иложсиз колиб боришка мажбур булди.

Йигинда Мухаммадниёз кушбеги, Косим мингбоши, Камбар шарбатдор, Каримкул понсадлардан тортиб Тошканднинг етуклик ашроф ва аъёнидан ун бешлаб одам бор эди.

Мехдюнлар учун мева-чева, куюк-суюк тортилди. Зиёфат тукун эди. Емак ас- носида Ниёз кушбеги сузлаб йигиннинг максади билан ахди мажлисни танишдира борди:

– Огалар, инилар! Билиндики, огайнилар бир тан, бир жон булсалар кипчок касофатидан кутилиш унча кийин тушмас экан. Мундан бир ой илгари биз кандай холда эдик? Мусулмонкулнинг омонсиз киличи огайнининг бугзида эди. Худо хожи акамизнинг умрини узун килиб, бола-чакасининг эгалигини курсатсинки, аввало унинг акллик тадбири, ундан кейин огайнининг бир ёкадан бош чикариши соясида Мусулмонкул балосидан енгилгина кутилдик. Аммо бу кутилишни чин кутилиш деб булмайди. Нега десаларингиз, ок ит булмаса, кора ит товок-кошикка тегмакда. Хали биз сахройи кипчок элидан узил-кесил кутилганимиз йук. Анови Мусулмонкул булмаса, бошка Алимкулнинг бош кутариши аник, – деди кушбеги ва дастурхондан чукиниб давом этди. – Нормухаммаднинг раъйини деб, хамма их- тиёр уз кулимизда булгани холда, Утаббойни мингбоши белгулаб юбордук… Бу хам узимизнинг энг катта хатоларимиздин. Мен уша кундан бери уз-узимдан бугилиб юрийман: Мусулмонкулнинг ити булмаса, узимиздан мингбоши буларлик одам куриб колувдими, дейман. Йук, огалар, темирни кизигида сукиб колиш керак! Качонгача биз бу сахройи итлар билан сану манга боришиб юрамиз? Яхшиси шулки, бу бош огрикларни бир варакай орадан кутариб тинчишайлик. Биз шу ердаги огайнилар би­лан кенгашиб бир гапка тухтаб куйдик. Аммо бу маслахатнинг хожи акамизга хам маъкул тушмогида шубха килмаймиз. Бу уйимизга хон хам бир нарса демаса керак. Кукон, Маргилон, Андижон, Уш ва бошка ерларнинг огайнилари хам бу гапдан бош тулгамаслар. Нега десангиз, кипчок деган ифлос барчани хам жонидан туйдирди, – деди ва носковогини кока-кока бир отимини тилининг тегига ташлади.

Юсуфбек хожи халиги ran сузланганда кулидаги пиёласини чайкатиб огир бир холат кечирган ва чукур бир сукутка кеткан эди. Бошкалар булса Ниёз кушбегининг сузидан кейин бир куздан деярлик хожининг юзига тикилган эдилар. Хожи мик эт- май ултура бергач, Камбар шарбатдор узининг хипча товуши билан кушбегининг гапини кучлаб тушди:

  • Сузингиз жуда тугри, кушбеги, – деди, – сиз айткандек, бизга икки йул бор: кипчокни кириб йуйиш ва ёки бутунлай кипчок кулида колиб кетиш.

Юсуфбек хожи кутарилиб Камбар шарбатдорга каради ва мажлисни ер остидан кузатиб чикиб, яна жим колди.

Каримкул понсад хожини туртмак максадида:

  • Кенгашлик иш таркамас, деганлар. Хожи акамиз уйлашиб жавоб берсинлар-чи, ахир, – деб куйди.
  • Билмадим… – деди нихоят хожи, – сизларнинг муддаонгларга тушунмадимми ёки тушунсам хам узимга ётишиб келмадими, хайронман.

Ниёз кушбеги бошини кашиб олди:

  • Нимасига хайронсиз, хожи!
  • Максадларингиз Камбарбекнинг айтканидек кипчокни кесишми?

Кушбеги иккиланмай жавоб берди:

  • Кесиш!
  • Сизларни, – деб истехзоланиб кулди хожи, – бу ишка нима ва ким мажбур киладур?

Кушбеги ёронларига караб олди:

  • Саволингиз кизик, – деди, – сабаби бизлардан хам кура сизга маълум булса керак-ку.
  • Дуруст айтасиз, – деди хожи бошидаги салласини олиб, – Мусулмонкулни хайдамокка мажбур булган эдик – хайдадик. Барча ёмонлик ушанинг боши билан бирга кеткандек кипчок огайнилар ила тотуклашдик, кипчокларнинг эски адоватла- ри битди… Бас, бизга тагин нима керак?

Хожининг бу гапи мажлисни бир-бирисига аланглатиб куйди. Аммо кушбеги сирни бой бермас учун тиришкандек килиб кулди:

  • Мусулмонкул энди тинч ётар, деб уйлайсизми?
  • Албатта, уйламайман, лекин Мусулмонкулни тинчимайдир деб хулу курук кипчокка тиг тортиш хеч бир акдга сигадирган ran эмас. Узингиз, кушбеги, айтинг- чи, биз бу кунгача ёмонликни кимдан курдик? Кипчок отлик халкданми ёки унинг саноклик булган бир неча кишилариданми?
  • Нафсиламрни айтканда, биз кипчок деганнинг хар бирисидан хам дакки еб келамиз.
  • Сузингизда янглишлик бор, кушбеги! Агар сиз нафсиламрга карасангиз икки халкни бир-бирисига совук курсатиб, адоват тухумини сочиб келгучи бир нечагина одам бор… Менга колса мамлакатни тинчитиш учун шулар тугрисида уйлаш керак. Наинки, туртта муттахамни деб бутун бир халкка хужум килиш!
  • Сиз айткандек, ёмон турттагина эмас, хожи! Сахродан келган хар бир кипчок бизнинг елкамизга минмакчи. Бизнинг товогимизга тумшугини тикмокчи – бунга колганда ишни бир оз енгил уйлаб турибсиз, хожи ака!

Косим мингбоши:

  • Хожи акамнинг хамма гаплари факат рахмдилликдан айтиладир, – деди, – аммо уйлаш керакки, кипчок бу кунгача озгина огайнининг конини тукдими? Анови кун Маражаббек билан хисоблашиб курсак, Куконнинг узидан икки йилнинг ичида етмиш саккиз бек улдирилибдир. Хали бу хисобка фукародан улдирилган бечоралар кирмайдир.
  • Мен бу хакикатлардан тониб турганим йук, мингбоши. Аммо биз сенга сен, деб жавоб бермасак, бизники акл ва инсоф доирасидан чикмаса дейман…

Орадан бирав хожининг сузини булди:

  • Акл, инсоф билан иш кила-кила энди жуда туйдик.

Хожи сукут килди, узининг шунчалик гапларини хавога кетиб турганини, мажлиснинг Ниёз кушбеги рухида борганлигини яхши сезди. Мундан бошка Ниёз кушбегининг бундай бир фикрга келиши учун уни нима мажбур килган – буни хам очик онглади. Ниёз кушбегининг барча кинаси Утаббойнинг мингбоши белгулан- ган кунидан бошланганини, “мен турган ерда, кипчок мингбоши булсинми!” деган кек орасида бу фикр факат унинг томонидан майдонга чикарилганлиги Юсуфбек хожининг мулохазасидан утди. Мажлиснинг бошка аъзоларига булса, иш йугидан юмуш чикаришка талабгор бекорчилар, деб каради.

Албатта, эл фойдасидан кура уз манфаатини олдинга сургучи бу чуталчи бе- кларга карши хожининг совукконлик саклай олиши ва асабийлашмаслиги мумкин эмасди.

  • Беклар, – деди, – маним хамма мулохазам юрт, эл манфаати нуктасидан туриб айтиладир. Мен хеч бир вакт инкор кила олмайманким, ёлгиз уз гарази йулида иш килгучи палид кишилар кипчоклар орасида бор булганидек, бизда хам йук эмас… Балки ановиларда унлаб булса, бизда юзлаб бор. Узи бизнинг кузимизга итдек совук куринган кипчок бачча Нормухаммаднинг эл учун килиб турган тугри хизматини мен уз умримдаги Тошканд беклари орасида биринчи мартаба кураман. Буни сиз, яхшилар хам инкор кила олмассиз. Бас, айб кипчокда эмас, балки унинг манфаати шахсияси йулида иш кургучи бошликларида ва кипчоклар уйлагандек гунох кора чо- понлиларда булмай, балки унингуч-турт маънисиз бекларида!.. Биродарлар! Урус уз ичимиздан чикадирган фитна-фасодни кутиб, дарбозамиз тегида кур тукиб ётибдир. Шундай машхар каби бир кунда биз чин ёвга берадирган кучимизни уз кулимиз билан улдирсак, сен фалон деб кирилишсак холимиз нима буладир. Бу тугрида хам фикр килгучимиз борми? Кунимизнинг кофир кулига колиши тугрисида хам уйлаймизми ёки бунга карши хозирлик куриб куйганмизми?!

Хожи узини тутолмай куз ёшисини ок соколига куйиб давом этти:

  • Мана, биродарлар! Сиз уз кипчогингиз учун кабр казиган фурсатда, сизга ик- кинчилар тобут чопадир. Биз кипчокка килич кутарганда, урус бизга туп уклайдир. Сиз дунёда узингизнинг ягона душманингиз килиб кипчокни курсангиз, мен бошка ёвни хар замон уз якинимга еткан кураман! – деди ва руймоли билан куз ёшиси­ни артиб урнидан турди. – Агарда дунёдан утаёзган бир кексангизнинг маслахатига кулок берсаларингиз бу фикрингиздан кайтинг, биродарлар! Илло Юсуфбекни улдига чикариб, бу шум ишингиздан мени ташкарида хисоблангиз! – деди ва мажлиснинг ултуринг, тухтанг сузига кулок солмай, ултуришни ташлаб чикди.
  1. КИПЧОККА КИРГИН

Кечки соат туртларда Коймас дарбозасидан кайтиб шахарга кирдилар-да, дар- бозадан ун адим нарида боши танидан олинган уч кишининг гавдасига йуликдилар. Отабек бу холга тушунмади, чунки ахёнда осиладиргон гунохкор Эски намозгох до- рига элитилар эди. Шунга кура дарбозабонни хужрасидан чакириб суради:

  • Булар кандай гунохдсорлар экан?

Дарбозабон бекни таниб кул ковиштирди:

  • Таксир, кипчоклар.

Гунохдари нима экан?

Дарбозабон ётган гавдаларга караб олди ва бекнинг якинига келди:

Узлари биларлар-ку, таксиримнинг… бегимга айткулуги йук…

  • Гунохдари нима, ахир?
  • Ахир кипчоклар-да, турам.

Отабек диккатланди:

  • Кипчоклар эканини билдим, аммо гунохлари нима деб сиздан сураяпман!

Дарбозабон кул ковиштирганча Отабекка ажабланиб каради:

  • Аник хабарлари йукми таксиримнинг? – деб яна суради.

-Йук.

  • Вой-боёв таксир, бу кун эрталабдан бери куринган кипчокни суйиб юрдилар- ку. Гунохдари суриштирилмади, таксир, – деди ва улукларнинг ёнига юриб келиб изох берди, – мановисини уйидан олиб чикиб суйдилар, мановиси маним ёнимда турган дарбозабон эди – рахматлик. Мановисини танимайман ва лекин узи кипчок булса керак. Отабек дахшатланиб ёнидаги Алига каради, Али эса ёткан жонсиз гав- даларга караб лабини тишлаб турар эди.
  • Кимлар улдирди? – деб Отабек дахшат ичида дарбозабондан суради.
  • Бу ерга келгучилар йигирма чокли эдилар, узимизнинг Тошканд йигитларидан хам бор, куконликлар хам куринадилар. Узлари хам кипчокни кидира бериб хамма ёкни тозаям галвир килиб юбордилар-да, таксир… Куконга кеткан бекларданми, хон- данми, ишкилиб, шунака буйрук кепти-да, таксир… Бизлар хизматкор одам – нимани билайлик, турам!

Отабек масалага тушунгандек булди ва дахшат ичида Али билан йулга тушди. Уттиз кадам босмай тагин икки улукка учрадилар. Ун адимда бир жонсиз гавда…

Энди Али сурамай чидамади:

  • Наузанбиллох, бу нима деган ran, бек ака?!
  • Сураманг!
  • Йуг-а, – деди Али, – ахир хаммаси хам гунохкормикин?
  • Гунохкор!.. – деб захарханда килди бек, – Мусулмонкулни биларсиз, албатта?
  • Нега билмай, икки ой илгари кочигини хам курдим…
  • Билсангиз, – деди бек, – буларнинг хаммаси ушанинг гунохига улдирилган ухшайдир!

■ – Шу хам гапми, худоё тавба!

Адим сайин бир улукка учрар эдилар. Али санаб келар эди, гузарга етканда санок етмишдан ортди. Хали бу биргина тугри кучанинг хисоби булиб, кенг Тошканднинг узга кучаларини хам хисобга олганда фажиъ бир адад ташкил этиши маълум. Гузар- нинг ичига кирганда катор чизилган кирк чоклик улукларни курдилар…

Кун асрдан огиб шомга якин, шунинг учун гузардаги дуконлардан очуги уч- туртта, жумладан, Хасанали хам ярим очик дуконни олдида ултурар эди.

  • Сог келдингизми, бек! Биз бу ерда юз хил васвасага тушиб ташвиш тортдик, – деди Хасанали.

Отабек бошка хаёлда эди. Хасаналининг сузини гуё эшитмагандек суради:

  • Бу кун дадам каерда эди?
  • Сиздан кейин урдага кеткан эдилар. Бир соатдан кейин шошканнамо кайтиб келдилар-да, сизни сурадилар, шундан сунг каёкка кетканларини билолмадим.
  • Качондан бошлаб кипчокни суйдилар?
  • Отангизни келиши биланок, – деди Хасанали ва энтикиб фожиъани хикоя килди. – Эй… бек, рахмсизлик бунака булар экан… Худда киёмат булди! Бечора- лар нима гунох килдиларкин? Уйида халол касбини килиб утурганларгача тутиб суйдилар… Эй бечоралар, кандай гунохлари бор экан?! Йигитлар тутиб келтуриб турадилар, жаллод бош кесиб борадир. Бу ногахоний казодан эслари чикиб кеткан бечоралар йиглашадилар… Айникса бир буёкчи… худди хум ёнидан тутиб келган- лар – кули буёк… Эй худо, мен нима гунох килдим, деб йиглайдир… Чидаб булмади, дуконни ёпиб кочдим, кублар хам кочдилар… тагин бир…
  • Бас, – деди Отабек. Хасанали хикоядан тухтади, чунки бекнинг юраги эзилиб окиш даражасига етиб, Али Ота билан хайрлашмасданок кочкан эди… Уйга бориб кечки ошни хам емади ва отасига хам учрашмади, гуё шу йирткичлар дунёсидан яширингандек ок кундаёк тушагига ётиб, курпасига бурканиб олди. Унинг бу холига уй ичи тушунганлари учун, нима килди, деб сурамадилар ва ёнига хам келмади- лар…

Юсуфбек хожи эрталаб чойни Отабек билан бирга ичиш учун мехмонхонага чикди. Отабек терсайганча келиб чойга ултурди, отасига салом бермади. Чунки ул уз отасини кипчок киргинининг бош омилларидан деб карор куйган эди. Чой яримлай ёзди. Орадан чурк эткан суз чикмади.

Нихоят, углига енгиллик бериш ниятида хожи тилга келди:

  • Хафа булма, углим.
  • Сизларга ухшаб, – деди истехзоланиб, – кувонайми?

Хожи углининг кандок фикрда ва нима учун терсайганини билди.

  • Янглишасан, углим. … – деди. Кузига ёш олди. – Узинг уйлаб кур углим, уз кулимиз билан узимизникини кесишимиздан мамлакат учун кандай фойда бор? Башарти мен бу вахшатка иштирок килган булсам, кайси акл ва кандай манфаатни кузатиб кушилишган буламан? Агарда маним юрт сурамокка ва шу восита билан бойлик орттирмокка орзум булса, бошкалардан хам кура уз углимга – сенга маъ- лум булмасмиди? Нега хар бир нарсага еткан аклинг шунга колганда оксайдир. Нега ёнган юракимга яна сен хам захар сочасан?!

Титралиб ва тулкинланиб айтилган бу сузлар Отабекни укинтирди, улганнинг устига чикиб тепиш кабилидан булган уз хужумининг хаксиз эканига тушунди.

Юсуфбек хожи битта-битта ётиги билан мажлис хакида баён килиб, узининг карши тушканини ва уларга укдира олмагандан кейин, мажлисни ташлаб чикиб кет- канини сузлаб келиб деди:

  • Бирор соатлар сунг оркамдан Ниёз кушбеги келиб мендан афу суради ва маж- лиснинг у фикрдан кайтканини, узларининг хатога кетканларини айтди. Мен хурсанд булиб, бу ишнинг зарарини яна исбот килиб чикдим. Ниёз мен билан хайрлашар чогида: “Жон хожи ака, энди ran шу ерда колсин, битта-яримта эшитгудек булса, биз ерга карарлик булмайлик, ултуришнинг катта илтимоси сиздан шул”, деди. Мен бу иблисона алдовга учиб, бу тугрида на сенга ва на Нормухаммад кушбегига огиз оч- мадим ва уларнинг Куконга фотихаучун кузгалишларидан хеч бир шубхаланмадим… Эх, шайтонлар!

…Отабек узининг уринсиз гапидан уялганнамо ерга каради ва бир мунча вакт фикрга кетиб ултургандан сунг суради:

  • Йирткичларнинг бу киргиндан кандай муддаолари хосил буларкин?
  • Максадлари жуда очик, – деди хожи, – биттаси мингбоши булмокчи, иккинчиси Нормухаммад урнига минмакчи, учинчиси яна бир шахарни узига карам килмокчи. Хон эрса Мусулмонкулга булган адоватини кипчокни кириб аламдан чикмокчи. Менга колса уртада шундан бошка хеч ran йук, углим. – деди ва бир оз тухтаб да- вом этди: – Мен куб умримни шу юртнинг тинчлиги ва фукаронинг осойиши учун сарф килиб, узимга азобдан бошка хеч бир каноат хосил килолмадим. Иттифокни не эл эканини билмаган, ёлгиз уз манфаати шахсияси йулида бир-бирини еб, ич- кан мансабпараст, дунёпараст ва шухратпараст муттахамлар Туркистон тупрогидан йуколмай туриб, бизнинг одам булишимизга аклим етмай колди. Биз шу холда кета- дирган, бир-биримизнинг тегимизга сув куядирган булсак якиндирки, урус истибдо- ди узининг ифлос оёги билан Туркистонимизни булгатар ва биз булсак уз кулимиз билан келгуси наслимизнинг буйнига урус буйиндиригини кийдирган булармиз. Уз наслини уз кули билан кофир кулига туткин килиб топширгучи – биз кур ва аклсиз оталарга худонинг лаънати, албатта, тушар, углим! Боболарнинг мукаддас гавдаси мадфун Туркистонимизни тунгузхона килишка хозирланган биз итлар яратгучининг кахрига, албатта, йуликармиз! Темур Курагон каби дохийларнинг, Мирзо Бобур каби фотихдарнинг, Форобий, Улугбек ва Али Сино каби олимларнинг усиб-унган ва на- шъу намо килганлари бир улкани халокат чукурига караб судрагучи, албатта, тангри- нинг кахрига сазовордир, углим! Гунохсиз бечораларни бугизлаб, болалар ятимхо- наларини вайрон килгучи золимлар – куртлар ва кушлар, ердан усиб чиккан гиёхдар каргишига нишонадир, углим!..

Савол ва топширикдар:

  1. Ниёз Кушбегининг мажлис ахдига айтган сузларидан уша даврдаги сиёсий ахволни тасаввур килишга уриниб куринг.
  2. Нима учун бутун мажлис ахли Юсуфбек хожининг фикрини билишга кизикди?
  3. Мусулмонкулгабулганнафратнибутункипчокахдигабуришгахаракаткилганларнинг сузларини кандай бахолайсиз?
  4. Юсуфбек хожининг бу кунгача ёмонликни кимдан курдик? Кипчок отлик халкданми ёки унинг санокли булган бир неча кишилариданми?”- деган фикри нима учун мажлис ахдини инсофга келтирмади?
  5. Юсуфбек хожининг Аммо биз сенга сен деб жавоб бермасак, бизники акл ва инсоф доирасидан чикмаса дейман…” деган фикрини кандай бахолайсиз?
  6. Ёлгиз уз гарази йулида иш килувчи палид одамлар кипчокларни орасида бор булганидек, бизда хам йук эмас. Балки анавиларда унлаб булса, бизда юзлаб бор” сузларини шархлашга уриниб куринг.
  7. машхар каби бир кунда биз чин ёвга берадиган кучимизни уз кулимиз билан улдирсак, сен фалон деб кирилишсак холимиз нима буладир”,-деб Юсуфбек хожи мажлис ахлини кандай хавфдан огохлантирмокчи булди?
  8. “Сиз уз кипчогингиз учун кабр казиган фурсатда, сизга иккинчилар тобут чопадур” сузларини кандай бахолайсиз?
  9. Кипчокларни факат кипчок булганлари учун кириб ташлаш тугрими? Сизнинг фикрингиз кандай? Калтабин одамларнинг мажлисдаги карорининг акс-садоси булган бу дахшатли фожеа сизда кандай туйгуларни тугдирди?
  10. Нима учун Отабек кечки овкатни хам емади ва отасига учрашмай…”, гуё шу йирткичлар дунёсидан яширингандек ётиб олди?
  11. Юсуфбек хожининг “… Нега хар бир нарсага етган аклинг шунга колганда оксайдир. Нега ёнган юракимга яна сен хам захар сочасан?!” сузларидан унинг калбини тушунишга харакат килиб куринг.
  12. Бутун кипчок элига киргин келтирган вахшийларнинг максади нима эди?
  13. “Иттифокни не эл эканини билмаган, ёлгиз уз манфаати шахсияси йулида бир- бирини еб, ичган мансабпараст, дунёпараст ва шухратпараст мутгахамлар Туркистон тупрогидан йуколмай туриб, бизнинг одам булишимизга аклим етмай колди…” деганда Юсуфбек хожи канчалар хак эди?
  14. Боболар колдирган мукаддас юртни халокат чукурига судраганларга карши айтилган фикрга кушиласизми?
  15. КУДАЛАРНИ КУТИБ ОЛИШ

Куёшнинг киздиришидан чанги чикиб кеткан хавлига сув сепиб турган Ойбодок ташкаридаги гулдир-гулдирни эшитди ва чопиб мехмонлар ултурган уйнинг дари- часи ёнига келди: “Келишканга ухшайдирлар”, деди. Узбек ойим гапириб турган сузини ярим йулда колдириб, урнидан турди ва мехлюнлар хам унга эргашдилар. Зайнаб бузарган холатда уйига югуриб кетди. Узбек ойим бошлик хотинлар хавли юзасига тушдилар. Мохира ойим кизи Хушруйнинг кулогига нимадир шивирлаб ку- либ куйди. Узбек ойим урта эшикка бориб етмаган хам эди, нариги ёкцан кушнининг боласи югириб кириб колди.

  • Суйинчи беринг, бек буви, кеннойим келдила!

Узбек ойим чунчагига кулини солиб беш-ун пул олиб берди. Бола оркасидан Хасанали куринди:

  • Кани ойи, курманани беринг-чи, мен сизнинг кочкок келинингизни тутиб кел- дим! – деди ва йулакка караб: – Тухтанг, тухтанг, илгари мен суйинчимни ундириб олай.

Иулакдан Офтоб ойим куринди. Паранжиси бошида, чашмбанди кулида эди. Хасанали Узбек ойим билан танишдирди:

  • Бу киши кудачангиз – Офтоб ойим буладирлар.

Узбек ойим Офтоб ойим билан саломлашиб кучоклаша кетдилар. Узбек ойим- дан кейин бошка хотинлар унинг билан куришиб чикдилар. Хамманинг кузи алонг- жалонг келди. Кумушни ахтаришар эдилар. Кумуш хали ичкарига кирган эмас. Узбек ойимнинг икки кузи йулакда, Хасанали бир йулакка ва бир Узбек ойимга караб нима учундир кузини кисиб куяр эди. Хотинлар билан куришиб четда турган Офтоб ойим кудаси ёнига келди: “Уялиб тургандир” деб кулди. Узбек ойим кулимсираб йулак томонга:

-Хой, поша келин! -деди, – бизлар кутиб колдик-а, уялманг болам! Хасаналининг курманаси булса тайёр!

Хасанали йулакка караб имлади. Кип-кизарган холда Кумуш куринди: паранжи- си кулида, кора атлас куйнак эгнида, зангор латта мурсак устида, ок шохи руймол бошида эди. Шахдо кузлари кулимсирашка якин холда уятлик эдилар.

Хасанали танитди:

  • Мана бу киши кайин онангиз – бек ойим буладирлар.

Кумуш салом берди ва кулидаги паранжисини ерга ташлади, югуриб келиб узини Узбек ойимнинг кучогига олди. Узбек ойим хам уни махкам сикиб кучоклаб олган, юзидан шап-шап упиб айланиб, ургулар ва тикилиб-тикилиб нима учундир йиглар эди… Кутиб турган хотинлар, Мохира ойим, Хушруй ва Ханифалар Кумушни курган он бир-бирларига карашиб лабларини тишлашдилар…

Кайин она-келин бир дакика чамаси куришиб колдилар. Сунгра Кумуш бошкалар билан бир-бир куришиб чикци. Узбек ойим хар бир хотинни ким булганини унга та- нитиб борди. Энг кейин оркадан Зайнаб куринди. Чунки ул уйдан энди чикиб келган эди. Узбек ойим кулиб Кумушка каради.

  • Кани, узинг тани-чи, ким экан бу?

Кумуш хайрон булиб колмади… Ипаклар ичига гарк булган Зайнабка караб олиб, унга томон адим ташлади:

  • Зайнаб опам! – деди. Зайнаб хам кулимсираган холда Кумушка якинлашиб келди… Икки кундаш “эсонмисиз, омонмисиз, эсон-омон юрибсизми…” сузлари би­лан озорсиз килиб бир-бирининг елкасига ва култик остига кул юборишдилар. Улар куришиб турганда йулакдан Юсуфбек хожи куриниб, кочадирган хотинлар узларини четка олдилар. Хожи уларнинг олдига – юзага чиккач, Офтоб ойим салом бериб руймоли билан томок остларини ураб олди. Хожи кудачаси билан сурашиб:
  • Баракалла, синглим! Хайтовур чарчамай келдингларми, мен сизларни овора килдимов, – деб узр айтиб кулган ва уялиб борган куцачасига енгиллик берган булди.
  • Кани, бек отаси, курманани беринг-чи! – деди Узбек ойим Кумушни имлаб.

Кумуш уялиб зургагина салом берди ва Юсуфбек хожининг якинига келиб буйин эгди. Хожи кули билан Кумушнинг елкасига кокиб суйди ва Кумушнинг манглайига тегизиб олган уз кулини упди:

  • Бизнинг Маргилонда хам шундай келинимиз бор экан-ку, биз билмай юрган эканмиз-да, – деб теварагига караб кулинди ва кулини дуога очди. – Бизни шунчалик сийлаб келибсизлар, бу яхшиликларингиз биздан кайтмаса, худодан кайтсин. Олло. таоло ёшларга тинч ва баракатлик умр берсин. Илохим, такаббул дуо…

Хамма дуога юз сийпашдилар. Сунгра Юсуфбек хожи Кумуш билан Зайнабка каради:

  • Мен сизларнинг куришиб турганларингизни куриб жуда кувондим, – деди. – Мундан сунг хам шу йусунда бир-бирларингизга эгачи-сингилдек булмокларингизни тилайман, – деди ва Узбек ойимга:
  • Кани, мехмонларни ичкарига олинглар, – деб узи ташкарига бурилди.
  1. ОЙ-КУНИ якин эди

Кумушнинг ой-куни якин эди. Набиралик буладирган Узбек ойимнинг иши бошидан ошкан, Кумушнинг ойи тулмасданок ул бешик ясатиш билан машгул эди. Дояча ким, акикага нечта куй керак, нечанчи кунда туй утказиладир, нечта эркак, нечта хотин айтиладир ва кимлар? Мана шунингдек масалалар билан Узбек ойимнинг мияси жуда шишкан эди. Кумушда курилган баъзи нишоналарга биноан набирасининг угул булишида шубха килмас – “угул тугасан, Кумуш, мен хам Отабекни сенга ухшаш енгил кутарган эдим”, дер эди. Кумушни хизматдан бушатилиб баъзи учокбоши юмушларини Зайнаб идорасига топширилганига энди бир ойлаб бор.

Узбек ойим набира масаласида канча хурсанд булса, Отабек шунчалик хафа, чунки Кумушни курган сайин уста Алим фожиъасини хотирлар эди. Юсуфбек хожи маълум алданишдан сунг юрт ишидан кул ювган, куб вактини мехмонхонада “Куръон” ва “Далойил” укуб кечирар, кундаш ораси бузилиб, уртадан суз чикканини гохо эшитса, иккала келинни уз олдига чакиртириб, уларни катор утказар эди. Ав- вало Кумушдан упка килиб: “Ойим, хар нима сиз каттасиз, Зайнаб ёш, каттадан-ки- чикка шафкат лозим, мундок яхши эмас!” ва Зайнабка караб: “Болам Зайнаб отин! Сиздан хали ёшлик гурури кетмаган, лекин маним болам булганлигингизни сиз хам унутманг!” дер ва шунинг сингари юмшок гаплардан кейин иккисини дуо килиб бир-бирисига салом бердирар – “ана, шундок булсин, опок кизларим!” деб кетиш- ка рухсат берар эди. Улар кеткандан кейин, албатта, Узбек ойим эри ёнига кирар, хожи булса хотинига сизсираб: “Сиз икки келин ушлашни билмабсиз, Зайнабка жабр килган куринасиз, айникса, Зайнабнинг кунглига карашингиз керак, Отабекка хам насихатингиз лозим!” дер эди.

Узбек ойим шундай кезларда Кумушнинг ёнини олиб “Зайнабни худой кутарсин, айб узида…” дея бошласа, хожи унинг огзини аранг тухтатур: “Секин-секин, уят! Кайин она деганнинг адл туриши лозим. Зайнаб сиз билан маним орзу хавасимиз эмасмиди?”

Ammo набира масаласидаги Узбек ойимнинг баъзи бир куюшкондан ташкари харакатларини хам боскучи яна хожи эди: “Зайнаб бор, Зайнабни унутдингизми. Уз келинингиз Зайнабни!”

…Тушликдан кейин Отабек мехмонхонада китоб мутолаа килур, дахлизда Хасанали узилган от асбобларини улаб тикар, хожи масжидгами, бошкагами кеткан эди. Шу вакт ичкаридан Ойбодок чикиб Отабек ёнига келди:

  • Бек, сиз уйга кириб чикар эмишсиз, – деди.

Отабек китобни белгулук килиб ёпди:

  • Тинчликми?
  • Тинчлик… даррав киринг-чи!

Отабек Ойбодок билан кетма-кет ичкарига кирди. Зайнаб ранги учкан холда Ку- мушнинг уйидан чикиб келар эди.

  • Нима ran? – деб ундан суради Отабек.
  • Билмадим, – деди, – опам кунгиллари айнаб кусяптилар…

Отабек эшик ёнига келгандан сунг уйдан бир неча хотин паранжи ёпиниб чикдилар-да, ул уйга кирди. Узбек ойим жом ушлаган, Кумуш жомга укчиб кусар эди.

  • Нима булди?

Кумуш жавоб бералмади.

-Билмадим… боятдан бери тухтовсиз кусяпти, – деди Узбек ойим. Кусиб чарчаган Кумуш холсизланиб бошини ёстикга ташлади. Укчиб ёшланган кузлари билан эрига караб олди.

  • Ёкмайдирган хурак бергансиз.
  • Ёкмайдирган хеч нарса егани йук, – деди онаси, – уша аталадан бошка хурак килмади. Ундан хам ярим косагина ичди. Колгани ана токчада…

Узбек ойимнинг гапи тугамасдан Кумуш яна жомга интилди. Отабек унинг бо­шини тутди.

  • Табиб айтдирайми?
  • Айтдир. Маним хам кунглимга шу келиб турган эди.

Отабек Кумушнинг кусуги биткунча турди-да, сунгра югуриб ташкарига чикди. Хасанали хануз бояги ишда эди.

  • Ота, сиз югуриб табибга боринг-чи!

Хасанали ишини ташлади:

  • Нима ran?
  • Келинингиз боядан бери кусар эмиш.

Хасанали табибга югурди. Отабек кайтиб уйга кирди. Чакалокни Зайнаб кутарган, Кумуш хамон кусмокда… Кумуш холсизланиб узини ёстикка олди. Ковок остлари кукарган, ёнига келган Отабекка хам карамокка мажолсиз эди.

  • Тузикмисиз?
  • Кунглим.

Отабекнинг хамма бадани титраб кетди, шундок булса хам узини катгик ушлади:

  • Катик ичириб курдингизми? – деди онасига.

-Йук.

  • Катик буюринг!

Ойбодок катик келтиргунча Кумуш яна жомга интилди. Бир-икки укчиб кусгандан кейин, Отабекнинг кулидаги сув билан огзини чайди ва пиёладаги катикдан бир- икки хуплаб, узини ёстикка ташлади. Харорати кучлик, юрак уриши фавкулодда тез эди. Отабек унинг манглайини кули билан босиб ушлаган эди, бир оз тинчигандек булди. Узбек ойим бурчакда бола кутариб ултурган Зайнабдан чакалокни олиб, уни жомни тукиб келишка буюрди. Отабекни манглайида турган кули кизиб кетиб, ик- кинчи кулини алмашдиришга мажбур булди. Манглайида совуклик хис этиб Кумуш кузини очди.

  • Кунглингиз босилдими?

Кумуш жавоб урнида ёстикдан кузгалди. Жом йук эди. Отабек шошиб токчадаги хитойи норин товокни олди. Кумуш кусди. Бу гал кусук бояги катик аралаш кукимтил ва саргимтил нарсалар эди. Огзини чайкандан кейин Отабек катикни таклиф килган эди, ичмади ва узини ёстикка отди…

Табиб келди хабарини эшитиб, Отабек жонлангандек булди. Уй эшигига жом кутариб келган Зайнаб кейинига кайтди. Узбек ойим хам чакалокни кутариб уй- дан чикди. Отабек табибнинг хурматига туришни унутиб Кумушнинг манглайини босканча ултурар эди. Табиб Отабекдан вокиъани сураб билгандан сунг Кумушнинг томирини куриб лабини тишлаб колди ва товокдаги кусукни х,идлаб каради:

  • Бу кун нима хурак килган экан?
  • Атала.
  • Уша таомдан бир оз колгани бормикин?
  • Бор! – деди Отабек ва боя онаси курсаткан жойдан косани олиб табиб кулига берди. Табиб косадан бармогига бир оз элашдириб ялади ва даррав туфлаб ташлади.
  • Захар ичибти!

Отабек сапчиб кетди, туси куркунч холга кирган эди…

  • Бекор ran!

Табиб Отабекнинг хозирги холатидан дахшатка келди…

  • Мен хозир дафъи учун дору юбораман, – деди ва кузгалди. Отабек хам унинг билан биргалашиб урнидан турди:
  • Захарни ким беради?

Нима дейишка хам хайрон табиб:

  • Ман… ман… узингиз уйлаб куринг-чи… Ман даррав дору юборай, даррав ичи- ринг, тузикми? – деди.
  • Билдим, билдим! – деди бечора Отабек. – Зайнаб, Зайнаб, Зайнаб… Жалаб! Юборинг, юборинг, даррав юборинг!

Табиб кетди, Отабек телбаларча югуриб Кумушнинг бошига келди, юзини очиб манглайини босди ва упди… Кумуш кузини очиб куч билан сул кулини эрининг елка- сига ташлади… Кулида чакалок билан Узбек ойим кирди.

  • Зайнабни чакир, Зайнабни!

Узбек ойим табиб сузидан хабардор эди:

  • Зайнаб! Зайнаб!

Зайнаб югуриб уйга кирди. Туси мурдадек окарган эди. Отабек Кумушни куйиб ердаги аталани олди:

  • Ич муни, ич жалаб!

Зайнаб оркага тисланди… Отабек косани унта отди… Зайнабнинг кийими атала билан беланди. Шунинг устига дахдиздан Юсуфбек хожи куринди.

  • Кет … кет! Талоксан, талок!

“Талок” сузини эшиткан Кумушнинг кузи ярк этиб очилиб, яна юмилди… Хожи вокиъани табибдан эшиткан, шунинг учун хозирги фожиаъ сахнасидан ажабланиб турмади.

  • Чик, Зайнаб, чик! – деди ул хам, – лаънат сендек хотинга!

Зайнаб четланиб уйдан чикди… Хожи Кумушнинг бошига келиб ултурди. Отабек ва онаси оёк устида эдилар, Кумушнинг кузи юмик, сочлари юзи устида паришон эди. Хожи уз кули билан сочларни тузатиб Кумушнинг кукимтил товланган юзини курди ва манглайини босди…

  • Ойим… Ойим!.. – деди Хожи. Кумуш кузини очиб бесаранжом унга назар таш­лади ва таниб… кузгалмокчи булди.
  • Кузгалманг, ойим… кузгалманг!

Кумушнинг куз ёшиси чаккасидан окиб тушди… Хожи хам узини тухтатолмай, Кумушнинг ёшини артиб, бошини силади:

  • Худо шифо берар, болам!

Кумуш жомга кузгалди, Отабек келиб култиклади, хожи хам унинг бошини тут- ди… Бу гал кусук конга айланган эди, бурнидан хам бир неча томчи кон окди… Кусуб ёткач, кузи яркиллаб очилиб кетди ва теварагига бетокат каранди:

  • Ойи… дада… – сунгра, – бегим, – деб ингранди… Эрининг юзини юзига куйди, уялгансумон кузини юмди…

Савол ва топширикрар:

  1. Кудаларни кутиб олиш маросимидаги узбекона урф-одатларни тахдил килишга харакат килинг. Узбек ойим, Юсуфбек хожи Кумуш билан кандай куришди? Бу сизга маъкулми?
  2. Куришиш маросимининг хар бир иштирокчиси рухий холатини тушунишга уриниб куринг.
  3. Юсуфбек хожининг Кумуш ва Зайнабга айтган сузларидан кандай максади бор эди?
  4. Узбек ойим кандай аёл? Келин тутиш борасида у хар доим хам тугри йул тутдими? Уйлаб куринг.
  5. Юсуфбек хожининг келинлар уртасида адолат урнатиш учун килган харакатларини кандай бахолайсиз?
  6. Зайнаб образи сизда кандай таассурот колдирди? Зайнабни Кумушнинг улими эпизодидаги холатини кандай куз олдингизга келтирдингиз?
  7. Юсуфбек \ожи Кумушнинг бошига келганда Кумуш кузини очиб бесаранжом унга назар ташлади ва таниб… кузгалмокчи булди”… Хаёт билан улими уртасида туриб, кайнотасига хурмат курсатмокчи булган Кумушнинг харакатларини тахдил килиб куринг.
  8. “…Ойи … дада…-сунгра, -бегим, -деб ингради. Эрининг юзини юзига куйди…” Кумушнинг улими манзараси тасвирланган бу уринни тахдил килишга уриниб куринг.
  9. “Утган кунлар” бадиий фильмини курганмисиз? Асардан олинган парчани укиб чиккач, фильм хакидаги фикрингиз узгармадими?
  10. Сиз асар вокеаларининг кандай тугашини хохдардингиз?
  11. “Отабек ва Кумушбиби фожиасининг сабабчиси ким?“ мавзусида бахс-мунозара утказинг.

 

Яна маълумот

KgnbIrJHVQVn3UM-bvT09b_d6I0v9LRi

Инглизчани биладиган маълимлар чикяпти, лекин дарс беришни билмайди” – IELTS’дан 12 йилдан бери дарс бераётган педагог билан сухбат

“Инглиз тилини урганиш мен учун эмас экан”. “Хар доим янгидан бошлайман ва яна ташлаб куяман”. …