Главная / Жамият / Ташки карз – хатарми ё имконият? Иктисодчи билан сухбат

Ташки карз – хатарми ё имконият? Иктисодчи билан сухбат

Узбекистонда давлат ташки карзи ракамларда усиб бораётгани хавотирларга сабаб булмокда. Мутахассис вазиятни тахлил килиб, ушбу масала буйича уз фикрларини билдирди.

Иктисодий тараккиёт ва камбагалликни кискартириш вазирлиги хузуридаги Прогнозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти лойиха рахбари, иктисод фанлари доктори, профессор Одил Олимжонов Kun.uz билан сухбатда ташки карз тушунчаси, ундаги коидалар ва хатарлар, шунингдек, ташки карзни бошкариш масалаларига тухталиб утди.

— Ташки карз нима ва уни кандай тушуниш керак?

— Сунгги йилларда юз бераётган очиклик сиёсати туфайли мамлакатимиз ташки карзи хакида бугун жуда куп маълумотлар эълон килинмокда ва бу кизгин мухокамаларга сабаб булмокда.

Ташки карз – бирор-бир мамлакат бошка мамлакатдан ёки бошка мамлакатдаги компаниялардан, банклардан, хусусий ташкилотлардан оладиган карз хисобланади. Ташки карз икки турга булинади: давлат карзи ва хусусий (корпоратив) карз. Купинча бу иккисининг фаркини тушунмасдан умумий карз хакида гап кетади. Бу нарса бир тарафдан тугри. Аммо бошка тарафдан унчалик тугри эмас. Чунки Узбекистоннинг бир компанияси хусусий йул билан, кайсидир соха буйича, четдан карз олган булса, карз масъулияти уша компаниянинг зиммасида булади.

Одил Олимжонов

Хукумат кафолати остида ёки давлат олган карзлар эса давлатнинг ташки карзлари хисобланади. Булар кушилиб, яъни давлат карзи билан хусусий капитал карзи кушилиб, умумий ташки карз тушунчасини хосил килади.

Умумий ташки карз хар хил талкин килиниши мумкин. Масалан, сунгги йилларда Узбекистон ташки карзи микдори усаётгани хавотирга соляпти, ракамлар узгариб боряпти. Утган йили 17-19 миллиард доллар булган булса, шу йил 25 миллиард доллардан утди. Бу умумий карзимиз. Шундан 17 миллиард 300 миллиони давлат карзи. Колгани хусусий капитал карзи. Аслида, ана шу 17 миллиард 300 миллион хакида купрок гаплашишимиз керак. Чунки бу давлатимиз олган ёки кафолат берган карз. Шу иккаласидан давлат карзи пайдо булади. Бунга давлатимиз, албатта, жавоб беради.

— Нима учун Узбекистоннинг табиий бойликлари була туриб, карз олиши керак?

— Хар сафар карз олиш пайтида Молия вазирлиги узок хисоб-китоблар килиб, масалани тарозининг икки палласига солиб куради. Биз хозир бутун дунё хаёти узгариб кетган мураккаб даврда яшаяпмиз. Дунёда пандемия юз беради-ю, куплаб мамлакатлар иктисодиётини тиз чуктириб куяди, деб хеч ким уйлаган эмасди.

Бу вирус иктисодиётга салбий таъсир килди. Ва бу яна канча давом этишини хозир прогноз килиш хам кийин. Чунки холат хар куни узгариб турибди. Мана шунака пайтда биз янада огиррок холатга тушиб колмаслик учун 34 миллиардлик захираларимизни ушлаб туришни максадга мувофик, деб хисоблаяпмиз. Чунки бугун захираларнинг барчасини ишлатиб куйсак, эртага вируснинг окибатларини юмшатиш чузилиб кетса, бундан мураккаброк шароитларда, мураккаброк фоизларда карз олишга мажбур булардик. Хозир 1,5-1,25 ёки 2 атрофидаги фоизларда карз оляпмиз.

Кайсидир давлатнинг катта микдорда ишлатилмай турган пули булса хам, улар хеч качон уйламасдан, кайсидир давлатнинг илтимоси билан шунчаки бериб юборишмайди. Улар хам жуда куп урганишади. Агар биз четдан карз олаётган булсак, улар иккиланмасдан карз беришаётган булса, демак, улар Узбекистоннинг иктисодий ахволидан хабардор.

— Халкаро рейтинг агентликларидан бири S&P эса Узбекистон тутган позицияни пасайтириши мумкинлигини маълум килди. Агентлик нимадан хавотирланяпти?

— Тугри, шу йилнинг апрель ойида улар бизга баркарор рейтингни беришган эди. Пандемия бошлангандан кейин бутун дунё давлатлари катори биз хам мураккаб ахволга тушганимизда, улар бизни огохлантиришган. Мамлакатимизда пандемия окибатларини юмшатиш буйича хукумат амалга ошираётган чора-тадбирлар, инкирозга карши курашиш учун 10 триллион сумлик жамгарма тузганимиз ва инкироз пайтида ахолини, тадбиркорларни куллаб-кувватлаганимиз туфайли улар бу огохлантиришни кун тартибидан олишди.

— Давлат ташки карзга мурожаат этганда, гаровга нимадир куядими?

— Давлатлар уртасида карз муносабати шаклланаётганда карз олаётган давлат, албатта, узининг хорижий банкларда куйилган ва шаффоф олтин-валюта захирасига эга булади. Бундан ташкари, карз олувчининг иктисодий усиш даражаси хам хисобга олинади. Чунки иктисодий усиш даражаси мавжуд булган давлат карзини кайтара олиш имкониятига эга булади. Шу нуктайи назардан караганда, мамлакатимиз 2020 йилнинг 1-чорагида хам, 1-ярим йиллигида хам иктисодиёти усиши минусга тушмаган дунёдаги камдан кам давлатлар каторида турибди. Баъзи давлатларда ортга кайтиш бошланган. Бизда бу ходиса руй бергани йук. Жахон банки ва Халкаро валюта жамгармаси хам Узбекистон иктисодиёти 2020 йилда ижобий натижа билан якунланишини куркмай прогноз килишяпти.

— Интернет фойдаланувчилари орасида Хитой ва Тожикистон карз муносабатлари окибатида расмий Душанбе ерининг бир кисмини Хитойга узок муддатли ижарага бергани кенг мухокама этилди. Бу буйича кандай фикрдасиз?

— Карз олаётган давлат карз бераётган давлат ёки компаниялар гурухидан катта микдорда карз олиб, уларга богланиб колиши керак эмас. Тожикистон хукумати бу коидага амал килмади. Улар олаётган карзнинг катта микдори Хитой хиссасига тугри келади. Ва уларнинг валюта-олтин захираси карзни коплашга етмагани сабабли ерни олиб куйиш эмас, узокрок муддатга ижарага беришга мажбур булган, деган маълумотлар бор. Аммо бу расмий маълумот эмас. Биз эса Хитойнинг икки банкидан карз олганмиз. Бу хам булса, барча карзларимизнинг 14-15 фоизини ташкил килади.

Бизга карз бераётган энг катта ташкилот – Осиё Тараккиёт банки. Бу банкдан олган ташки карзимиз 3,9 миллиардга тугри келади. Умуман олиб караганда, Узбекистон купрок молиявий институтлардан карз олади.

Узбекистоннинг ташки карзи микдори олдинги йилларда олинган карзларга нисбатан усяпти. Лекин бошка давлатлар билан солиштириб карайдиган булсак, карзни ялпи ички махсулотга нисбатан хисобласак, ошиб борса 40 фоизга тугри келади. Бу хамма карзимиз. Агар давлат ташки карзи хакида гап кетса, 1 июль холатига кура, ЯИМга нисбатан 30,3 фоизни ташкил этди. Бу катта эмас. Баъзи бир давлатларнинг ташки карзи ЯИМдан бир неча баробар юкорирок. Бизники эса, хали ЯИМнинг ярмига хам етмайди. Бу катта сумма эмас. Агар жон бошига хисобласак хам давлат ташки карзи 509 доллардан тугри келяпти. Хаммасини хисоблайдиган булсак, 730 доллар.

Олдингига нисбатан усиш купчиликни хавотирга солаётган булиши мумкин. Лекин бу табиий жараён. Агар шу йил коронавирус булмаган такдирда хам биз 2016 йилда бошланган янги иктисодий сиёсатни давом эттириш учун ташки карз жалб килган булар эдик. Уй-жой курилиш сохасида хам, нефть-газ сохасида хам, энергетика сохасида хам миллиард-миллиард долларлик курилишлар кетяпти.

Биргина энергетика сохасини олайлик. Бу сохадаги иншоотларнинг купчилиги 60-70 йилларда курилган. Ва бугун уларда фойдали иш коэффициенти жуда хам паст. Буларни модернизация килиш ва янгиларини куриш жуда катта микдорда маблаг талаб киляпти. Бу маблагларнинг катта кисми хорижий кредитлар эвазига буляпти. Агар биз ривожланишни хохласак, бизга албатта катта микдорда маблаг керак.

Алишер Рузиохунов сухбатлашди.
Тасвирчи ва монтаж устаси – Нуриддин Нурсаидов.

Яна маълумот

KgnbIrJHVQVn3UM-bvT09b_d6I0v9LRi

Инглизчани биладиган маълимлар чикяпти, лекин дарс беришни билмайди” – IELTS’дан 12 йилдан бери дарс бераётган педагог билан сухбат

“Инглиз тилини урганиш мен учун эмас экан”. “Хар доим янгидан бошлайман ва яна ташлаб куяман”. …