Главная / Жамият / ПИРИМКУЛ КОДИРОВ (1928 – 2010)

ПИРИМКУЛ КОДИРОВ (1928 – 2010)

Узбек адабиётининг 60-80 йилларидаги тараккиёт боскичида Пиримкул Кодировнинг муносиб урни бор. Пиримкул Кодиров мохир прозаик, адабиётшунос олим, таржимон, давлат ва жамоат арбоби сифатида танилган. У Узбекистан Республикаси Олий Кенгаши депутата, Республика Олий Мажлиси депутата сифатида истикдол йулида куп хайрли ишларни олиб борган.

pirimqul-qodirovПиримкул Кодиров 50-йилларнинг урталаридан бош- ланган янги давр вокеалари вояга етказган адабий авлодга мансуб. 1950 йили “Студентлар” деган хикояси алохида китоб булиб чоп этилган булса хам, 1957 йили ёзиб туга- тилган “Уч юлдуз” романи оркали ёзувчи сифатида танил- ди. Уша йилнинг кеч кузида роман кул ёзмаси республика Ёзувчилар уюшмасида мухокамадан утди. Мухокамада устоз адиб Абдулла Каххор: “Анча вактдан бери мен узбек адабиётида момакалдирок гулдуросини эшитмай юрган эдим. Назаримда мана шу асар адабиётимизга момакалдирокдай гулдурос солиб, чакмокдай ялтиллаб ки- риб келяпти ” – дея асарга юксак бахо берди.

Пиримкул Кодиров 1928 йил 25 октябрда Тожикистон Республикасининг Шахристон туманидаги Кенгкул кишлогида тугилган. 1951 йил Урта Осиё универси- тетининг шаркшунослик факультетини тугатган, сунгра М. Горький номидаги жахон адабиёти институтининг аспирантурасида тахсил олди. ’’Абдулла Каххорнинг уруш- дан кейинги ижоди” мавзусида илмий ишини химоя килди.

Адиб ижодининг дебочаси талабалик йилларида эълон этилиб, толиби илмлар хаётини, уларнинг ички оламини бадиий баён килган “Студентлар” хикоясидир. Шундан сунг адибнинг «Кадрим» (1961), «Эрк» (1968), «Мерос» (1974) киссалари, «Акрамнинг саргузаштлари» (1974), «Яйра институтга кирмокчи» (1979) номли кисса ва хикоялар туплами, шунингдек, маънавий-ахлокий масалаларга багишланган «На- жот» («Бахиллар ва ботирлар», 1980) киссалари нашр этилган. Пиримкул Кодиров «Уч илдиз» (1958), «Кора кузлар» (1966), «Олмос камар» (1976), «Юлдузли тунлар» (1979), ушбу асарнинг давоми «Авлодлар довони», 1989), «Она лочин нидоси» (2000) каби романлар муаллифи. Адибнинг «Кадрим» киссаси асосида «Сенинг изларинг» бадиий фильми, «Юлдузли тунлар» романи ва «Жон ширин» хикояси асосида куп серияли видеофильмлар суратга олинган. Пиримкул Кодиров таржимон сифатида Л.Толстойнинг “Казаклар”ини, К.Фединнинг “Дастлабки кувончлар”ини, X. Деряев- нинг “Такдир”ини она тилимизга угирди.

“Юлдузли тунлар”, “Авлодлар довони” чиккандан бери китобхонларнинг муаллифга мактублари кети узилмади. Хиндистоннинг Индоур шахрида яшовчи Суржамал Гарч деган адвокатдан келган мактубда шундай сатрлар бор: “Ёзувчи бой фактик материаллар асосида бадиий жихатдан гузал роман яратган, мен купдан бери бундай ажойиб асар укимаган эдим”.

Шахрихонлик Абдуфаттох Жураев шуларни ёзади: “Юлдузли тунлар” ва “Ав- лодлар довони” романларингизни укиган хар бир узбек фарзанди узининг шу буюк авлоднинг бир томири эканлигидан гурурланишига, колаверса, буларни укиган бошка миллат вакилларининг буюк халкимизга булган хурматлари ортишига имо- нимиз комил”.

Фаргоналик хасос шоира, мактаб муаллимаси Максуда Эргашева эса “Авлод- лар довони” мутолааси пайтидаги хис-хаяжонларини шундай изхор этади: “Сизнинг “Авлодлар довони” романингизни бехад миннатдор булиб укиб чикдим”.

Бобурийлар сулоласи хакидаги романлар туркуми хали интихосига етган эмас эди. Адиб Тожмахалдек буюк обидани барпо этган, севги-садокатнинг тенгсиз наму- насини намоён килган, бобурийлар салтанатини янги довонларга кутарган Шохжахон каби буюк сиймолар хакидаги янги роман хаёли билан банд эди. Афсуски, машъум улим 2010 йил 21 декабрь куни уни хаётдан олиб кетди.

Пиримкул Кодиров Хамза номидаги Узбекистан Давлат мукофоти лауреата (1981),Узбекистон Халк ёзувчиси(1988), «Эл-юрт хурмати» (1998), «Буюк хизматла- ри учун» (2006) орденлари ва «Шухрат» медали (1994) билан мукофотланган.

УШ

НАЖОТ КАЙДА?

Баланд коятошлар билан текис вохалар бир-бирига галати тарзда киришиб кет- ган Уш атрофлари бир неча кундан бери жуда серхаракат. Андижондан туяларга ортиб келинган хашаматли чодирлар Буратог[1] этагидан окиб утадиган Жаннатарик буйига урнатилди. Окбурасой буйларида хам, Чилмахрам тогининг этакларидаги кукаламзорларда хам юзлаб чодирлар ва утовлар пайдо булди. Тогдан хайдаб тушил- ган думбали куйлар суйилди, кабоб кураларида арчанинг пистоки кумири чуглатилди, дошкозонларда гушт кайнай бошлади.

Бугун Ушга Бобур мирзо бошлик хамма аркони давлатларнинг келиши кутил- мокда.

Мулла Фазлиддин ёш подшохнииг амри билан Буратогнинг чикиш кийин булган хушманзара бир коятоши устига кичкина хужра курган. Бобур мирзо бултур шу ишни унга топширгандан кейин Самаркандга кушин тортиб келган ва Ушга мана энди йули

тушмокда эди. Мулла Фазлиддин савдарлар билан пастга тушиб, хужрага ярашадиган гилам ва зарбоф курпачаларни узи танлади. Тик, сирганчик коятошга чикиб урганмаган савдарлар жихозларни олиб келаётганда жуда кийналиб колишди. Кашкарча кумуш обдаста кутариб келаётган семиз офтобачи хар ун кадамда бир тухтаб коларди. Мулла Фазлиддин унинг кулидан обдастасини олиб, узини суяб чикди.

Савдарбоши айвоннинг сангфарш килинган зиналарига гулдор пояндоз тушат- ган эди, мулла Фазлиддин илтимос килиб, уни олдириб ташлади, Чунки зиналарга ишлатилган рангли тошлар хар кандай пояндоздан кимматрок ва гузалрок эди.

Тог киррасида турган хужрадан бутун Уш шахри ва унинг атрофлари кафтдаги- дек аник, куринар эди. Хали хам нафасини ростлаб ололмай хансираб утирган офто­бачи пастга тикилиб каради-ю, урнидан сакраб турди:

  • Ана, келдилар!

Мулла Фазлиддин айвон четига бориб, пастга куз югуртирди.

Ок отлик Бобур мирзо юздан ортик беклари ва хос навкарлари билан Жавзо мас- жидидан утиб, тог этагига якинлашиб колган эди. Улар хаммаси Жаннатарик буйига урнатилган боргох1 ва хиргох2 олдида тухтадилар. Ичи заррин ипак, усти кимматбахо майин мовут билан копланган бу чодирларнинг зархал чилвирлари кумуш козикларга богланган эди. Чодирларда дам олиш ва катта зиёфатлар бериш учун хамма тайёрлик- лар куриб куйилганини мулла Фазлиддин билар эди. “Энди бугун Бобур мирзо дам оларлар, токка балки эртага чикарлар”, – деган уй билан ишини секин давом эттирди. Аммо орадан бир соат утар-утмас пастдан серсокол курчибоши туртта сокчиси би­лан хансираб чикиб келди:

  • Хозир бу ерга олий зотлар кадам ранжида килурлар. Тахтиравон каерда?

Савдарбоши мулла Фазлиддингаёрдам сурагандай килиб каради. Зирабекасамдан юпка тун кийган мулла Фазлиддин курчибоши каршисида кул ковуштириб:

  • Маъзур тутинг, жаноби бек, – деди.

-Хуш?

Мулла Фазлиддин шу хужрани куришда гиштларни замбилга солиб кутартириб чикмокчи булган, аммо иложини тополмаган эди. Чунки бу тик кояга одам факат битта-битта булиб, гохо кули билан кояга суяниб чикиши мумкин эди. Тахтиравон- ни эса турт киши турт томонидан кутаради, унинг ичида подшох ёки маликалар утиради.

  • Биз тажриба этиб курдик, бу кояга тахтиравон кутариб чикиш мумкин эмас, – деди мулла Фазлиддин.

Курчибоши уч томони девордай тик коятош булган, факат бир томонидан ёлгиз одам зурга утиб келадиган токка дурустрок каради-ю, тахтиравон ишлатиш фикри- дан кайтди. Савдарбошига хумрайиб:

  • Боргох – подшохнинг хос чодири
  • Хиргох – подшохнинг тахти куйиладиган ва кабул маросимлари утказиладиган чодир.

Бу ерда ортикча одам булмасин! – деб буюрди.

Хужра атрофидаги сахн торрок булса хам коянинг шимол томонида – уйдай баланд тошлар ортида кичкина майдонча бор эди. Сокчилардан иккитаси офтобачи ва савдарбоши билан бирга уша ёкка утиб туришди. Бошка савдарлар пастга тушиб кетишди. Курчибоши мулла Фазлиддинга караб:

– Жаноби меъмор, сиз йулни яхши билурсиз, подшохга пешвоз чикинг, – деб буюрди. Коидага биноан курчибошинииг узи хам пастга кайтиб тушиб, подшох билан бирга чикиши керак эди. Аммо бу токка икки кайта устма-уст тушиб чикиш бенихоя кийин. Буни сезган урта яшар курчибоши иккита сокчини мулла Фаз­лиддинга кушиб пастга тушириб юборди-ю, узи хужра ёнидаги силлик тош курсига утириб, терлаб кетган йугон буйинларини арта бошлади.

Мулла Фазлиддин Буратокка хар куни неча кайтадан тушиб-чикиб урганиб колган. Унинг оёгидаги ихчам муккиси тошдан-тошга енгил утиб боради. Аммо кунгли нотинч. Хозир подшох ва унинг бекларига дуч келиши кераклиги, улар билан муомала килишнинг кийинлиги калбига тахлика солади.

Бобур мирзо ва унинг одамлари тогнинг кунчикиш томонидан отлик айланиб утиб, коятошга жанубдан якинлашдилар-да, мазоратдан юкорирокда отдан туша бошладилар. Шунда мулла Фазлиддин бек ва навкарларга кушилмай алохида туп булиб келаётган аёлларни куриб колди. Ювош кора отда утирган ва оппок кийинган урта яшар аёл – Бобурнинг онаси Кутлуг Нигор хоним эди. Гулибодом рангли шух, уйноки отда кирмизи ипак кабо[2] кийган Хонзода бегим келмокда эди. Мулла Фазлид­дин уни шух от устида чавандоз йигитлардай яхши утирганидан \ам таниди-ю, ву- жуди бирдан кизиб кетгандай булди. Кунглидаги бояги безовталик устига оловли бир хаяжон кушилиб, юраги кинидан чиккудай хаприкиб кетди. Мулла Фазлиддин узида бирдан юз берган бу узгаришни бировга сездириб куйишдан куркиб, подшохни ку- тиб олаётган мулозимларнинг панасига утди-да, бош эгиб, кул ковуштириб турди. Шунда тиззалари хам калтираётганини сезиб, “Худоё узинг шарманда килма!” – де- ган сузларни дилидан утказди.

2

Бобур мирзонинг опаси Хонзода бегим мулла Фазлиддинни купдан бери хайратга солиб келади. Бундан турт йил мукаддам мулла Фазлиддин Хиротдан келиб Умаршайх мирзонинг Андижондаги чорбогида кушк кура бошлаган кезларида Хонзода бегим ун олти ёшда эди. Аслзода кизлар орасида энг кухдиги булган Хонзода бегим бир марта эркакча кийиниб от миниб, инисининг усмир мулозимлари билан чавгон[3] уйнаган. Мулла Фазлиддин буни куриб бир хайратга тушган эди. Орадан икки йил утгач, мулла Фазлиддин Андижон аркидаги турхонанинг баъзи накшларини янгилаш учун чакирилди. Шунда ун саккиз ёшли Хонзода бегимни равонда канизлар орасида сетор чалиб утирган пайтида яна бир курди-ю, уз кузларига зурга ишонди. Чунки бир вактлар йигитча кийиниб чавгон уйнаган уша киз энди сеторда шунчалик нафис, шунчалик майин куй чалар, унинг узи хам шу кадар нафосатга тулиб утирар эдики, мулла Фазлиддин беихтиёр унинг сехрига берилиб, галати булиб кетди.

Кейин мулла Фазлиддин деворга хомаки накш чизаётганда Хонзода бегим унинг олдига келиб, ишини кизикиб томоша кила бошлади. Мулла Фазлиддиннинг кулидаги паргор[4] хаяжонидан ергатушиб кетди.

  • Ажойиб накш чизган эдингиз, кузим тегдими, мавлоно? – деди Хонзода бегим айбни узига олгандай булиб.

Мулла Фазлиддин паргорни ердан кутарар экан:

  • Йук, аксинча, бегим, сизнинг назарингиз тушган накш янада яхширок чизил- гай!
  • Мен эшитдимки, мавлоно мусаввир хам эмишлар.
  • Аслида меъморлар мусаввирлик саньатидан хабардор булмоклари даркор.

Ундок булса менинг суратимни чизиб куринг!

-Кутилмаган бутаклифдан чучиган мулла Фазлиддин атрофга аланглабкаради. Турхонада бошка хеч ким йук. Шундай булса хам овозини насайтириб деди:

  • Бажонидил чизар эдим… Факат…
  • Хавотир олманг, мавлоно, мен сир саклашга кодирмен!
  • Агар мен чизган сурат нариги дунёда жон талаб килса, кайдан топурмен, бегим?

Мулла Фазлиддин бу сузлар билан шариат сурат чизишни май этганини, агар кулга тушса жони хавф остида колишини айтмокчи эди. Хонзода бегим унинг очик айтолмаган фикрини тушунди-ю, жилмайди:

  • Агар суратим учун сиздан жон талаб килсалар, менга айтинг, мен уз жо- нимни бергаймен!

… Мулла Фазлиддин пулат сандикда яшириб юрган суратни мана шу гаплардан кейин чизишга журъат этган эди. Шундан кейинги туполонларда у Хонзода бегимни узок вакт учратолмай юрди.

Них,оят, бултур кузда мана шу Буратокка Хонзода бегимнинг узи келиб колди. Бобур Самарканд га кетишда уз онаси ва эгачисига “Ушдаги хужрадан хабар олур- сизлар”, деб тайинлаб куйган экан. Мезон ойида Ушга мехмон булиб келган Хонзо­да бегим битта канизи билан Буратокка чикди. Мулла Фазлиддин уша пайтда ёлгиз шогирди билан ишламокда эди. Хар битта гиштни, ёгочни, хар бир куза сувни паст- дан олиб чиккунларича тинкалари куриб кетарди. Мармар йуниб сангорлик килишга сангтарош йук. Сирланган кошин олишга пул йук. Бу хаммаси мулла Фазлиддинни жуда кийнаб куйган. Лекин бу мушкулотларни Хонзода бегимга кандок айтади? Бе- гимнинг марварид кадалган ипак токисидан[5] тортиб учи кайрилган кизил этикча- сигача бутун борлиги шундай нафис куринар, бу самовий гузаллик олдида тош ва гиштдан ran очиш жуда эриш туюларди. Бирок Хонзода бегим мулла Фазлиддиндан булажак хужранинг режаси чизилган тархни сураб олди. Когозга караб туриб:

– Гумбазини кошин билан безатмокчи булибсиз, кошинингиз етарликми? — деди.

Мулла Фазлиддин энди дардини айтишга мажбур булди. Бу киз меъморлик санъ- атидан хам хабардор экан, анчагина китоб мутолаа килган экан.

-Бобур мирзо зафар билан кайтсалар, худо рахмати отамнинг уша орзула- рини руёбга чикарурлар, – деди. – Ушанда яна узингиз бош булурсиз, мавлоно!

Дунёда хали хеч бир товуш мулла Фазлиддинга бунчалик ёкимли туюлмаган эди. Хонзода бегим хар гал уни “мавлоно”, деб улуглаш билан гуё порлок бир истикбол ваъда килгандай буларди. Подшох оиласидан меъморчилик санъатини шунчалик биладиган, кадрлайдиган иттифокдош топилгани мулла Фазлиддиннинг кунглини кутарибгина колмай, калбида галати бир завк ва дадиллик уйготди.

У сирпанчик коятошга кутарилишдан кура тушиш кийинлигини билар эди. Шунинг учун Хонзода бегимни пастта кузатиб туша бошлади. Халк “килкуприк” деб ном куйган тор ва хатарли тош сукмокдан утаётганларида Хонзода бегимнинг оёгидаги таги силлик чармдан тикилган этиги тойиб кетди. Хонзода бегим мувозана- тини йукотиб, ёнида бораётган канизига кул чузди. Аммо каниз хам зурга келаётган эди, иккови баробар чайкалиб кетди. Каниз куркиб чинкириб юборди. Улар пастдаги чакир тошларга йикилиб тушадиган булганда мулла Фазлиддин олдинга сакраб утиб, икковини икки кули билан кучоклаб тутиб колди. Ёшгина каниз куркканидан мул­ла Фазлиддиннинг елкасига ёпишиб олди. Кийикдай чаккон Хонзода бегим йигит- нинг елкасидан тутиб, узини тез унглади ва унга секин рахмат айтди. Шу пайт мулла Фазлиддин уз юзида Хонзода бегимнинг илик нафасини хис килди. Кизнинг юзида- ми, лабларидами, гул атрига ухшамайдиган, аммо ундан хам ёкимлирок, сирлирок бир хид бор эди. Мулла Фазлиддин шу хидни олди-ю, Хонзода бегимнинг шох кизи эканлигини гуё унутди. Кизнинг салкин, юмшок кулидан ушлаб нарёги текис кетган сукмокка чиккунларича куйиб юбормади. Беш-ун кадамлик масофада оддий меъмор билан малика орасидаги фарк гуё йуколиб кетди, улар бир-бирларига факат забар- даст йигиту гузал киз булиб туюлдилар.

Лекин ундан нарида яна канизлар, жиловдорлар, савдарлар орага тушиб, Хонзо­да бегимни куршаб олиб кетдилар. Мулла Фазлиддин галати бир туш куриб уйгонган одамдай хайратланиб колаверди.

Эртаси куни Хонзода бегим ёрдамга юборган иккита норгул йигит мулла Фаз­лиддинга керакли юкларни пастдан ташиб чика бошлади. Орадан бир хафта утгач, туяга ортилган кошинлар хам етиб келди. Хонзода бегим юбортирган хар бир нар- сада мулла Фазлиддин унинг узини кургандай буларди. Пулат сандикдаги суратни окшомлари ёлгиз колганда кулига олиб узок-узок тикиларди. Киз сирганиб кетган мана шу тогнинг тошларидан Хонзода бегимнинг ушандаги илик нафаси ва сирли хиди хамон келиб турганга ухшарди. “Нахотки бу мухаббат булса? – дерди мулла Фазлиддин узига-узи. – Йук, зинхор! Мендаги туйгу – бегараз илохий бир мехрнинг нишонаси, холос. Бошкача булиши мумкин эмас!”

Хозир яна Хонзода бегим якинлашиб келаётганини куриб, саросимага тушиб колган мулла Фазлиддин узининг мана шу эътикодида махкам туришга тиришар ва аёллар томондан нигохини олиб кочарди.

3

Бобур мирзо отдан тушганда буйи усиб, катта йигитларга тенглашиб колгани би- линди. Кадам олиши хам хийла салмокли. Тахтга утирганидан бери утган сунгги уч йил уни жуда тез улгайтирган, куз карашлари купни курган одамларникидай вазмин. Факат хипча комати ва хали унча тулишмаган елкалари энди ун беш ёшга кирганини эслатиб турарди.

Аммо токка чикишда Бобурнинг усмирлиги жуда иш берди. У хаммадан олдинда тошдан-тошга енгил кутарилиб борар, гох онасига, гох опасига юкоридан кул чузиб ёрдамлашиб куярди.

Беклар ва мулозимларнинг купчилиги пастда колишди. Йул тор, хужра кичкина булганлиги учун хозир биринчи навбатда подшох оиласи ва Бобурга энг якин киши булган эшик ога Косимбек чикишмокда эди. Кавчин уругидан чиккан Косимбек туладан келган барваста киши эди, тогнинг ярмига чиккунча нафаси бугилиб, кийналиб колди. Бобур буни куриб, текисрок бир тош устида тухтади. Косимбек хам тухтаб, оркада келаётган мулла Фазлиддинга юзланди:

  • Жаноби меъмор, бу тошлардан зинапоя тарашлаш хотираларига келмабдир-да.

Мулла Фазлиддин пастрокда тухтаб кул ковуштирди-ю, енгил бир таъзим билан жавоб берди:

  • Агар зоти олий амр берсалар, зинапоя тарашлаш имкони бор.

Косимбек юкорига юз угириб, Бобурга савол назари билан каради. Бобур кулим- сираб:

-Ажабо! – деди энди йугонлаша бошлаган усмир овози билан. – Тог чуккисига хам зинапоя билан чикурларми?

Соддарок одам булган Косимбек таклифи уринсиз чикканини сезди-ю, иззат- нафсга бормай, гапни кулгига бурди:

  • Амирзодам лутф килдилар. Каминани бу терлаб-хансирашлардан зинапоя хам куткаролмас эди.

Энди Кутлуг Нигор хоним хам кулди:

  • Косимбек жаноблари хакдир. От-улов утолмайдиган бу чуккиларга шох хам пиёда чикур, малика хам!
  • Хатто, хонзодалар хам! – деб Бобур опасига караб шух кулимсиради.

Шунака хазил-хузуллар билан хужрага етиб бордилар. Нилий гумбазли жажжи бино кукпам куёшида шундай нафис жилоланиб куриндики, Бобурнинг дили бирдан равшан тортиб кетди.

Атрофдаги табиатнинг гузаллиги, бахор ва тоглар айвонга ишлатилган накшларни, гумбаздаги кошинлар рангини алланечук жуца очиб курсатар эди.

Косимбек Бобурни, унинг онаси ва опасини тавозе билан ичкарига кузатиб куйди-ю, узи мармар зинапоя олдида кул ковуштирганича колди. У аёллар бор жойга подшохдан ишора булмагунча кирмас эди.

Мулла Фазлиддин Косимбекдан берирокка – айвон тагига келиб турди.

Хужра эшиги ёнгок ёгочидан уймакор килиб, зар билан ишланган эди. Бобур гузал уймакорликларга, девор ва шифт безакларига бир-бир куз ташлаб чикди-да, хужранинг эшигини очди. Онаси билан опасига йул бериб, кейин узи ичкарига кирди.

Хужранинг ичи коронги булмаса хам коидага биноан гарб томонидан мехробга шам ёкиб куйилган эди. Кундузги ёруглик каршисида кузга зурга ташланаётган шам ёгдуси ён-веридаги гулгун накшларга тушиб, элас-элас жилваланарди.

Бу хаммаси Бобурдагалати бир завкуйготди. У шам ёнидагитук-кизил накшларни Хонзода бегимга курсатиб:

  • Ислими гулхан шуми? – деб суради.

Хонзода бегим бир укасига, бир накшга каради-ю, шух жилмайди:

  • Бир кошик конимдан кечсангиз айтурмен. Бобур хам кулимсираб:
  • Кечдим, айтингиз, – деди.

Хонзода бегим унгга кайрилиб, эшик тепасидаги кип-кизил накшларни курсатди.

  • Ислими гулхан мана бу. Сиз накши лолани бунга ухшатмишсиз, амирзодам.

Хонзода бегим курсатган накшлар хакикатан кип-кизил олов тилларини эслатар, унинг эшик тепасига накшланиши хам бежиз эмас эди. “Келувчига эргашган бало- казони олов олиб колади”, – деган кадимий эътикод ва келин-куёвни эшик олдига ёкилган оловдан айлантирнб олиб утиш одатларн Бобурнинг эсига тушди. У опасига тан берган каби караб:

  • Сиз хаксиз, мен сахд килибмен, – деди. Шунда Кутлуг Нигор хоним ran кушди:
  • Бобур мирзонинг сахвлари узрлик. Чунки бу хужрада накши лола хам худди гулхандек ёниб куринур!

Онасининг лутф килиб айтган сузлари Бобурнинг хужрадан олган завкини яна бир даражада оширди.

Учовлари айвонга кайтиб чикар эканлар, пастда турган мулла Фазлиддин Бобур­нинг чехраси очилиб кетганини курди. Бобур зинапоя олдида турган Косимбекка караб:

Буратокка жуда муносиб! – деб куйди.

Буратогни Бобур ёшлигидан яхши курар эди. Текис водийнинг уртасига туш- ган бу баланд тог одамларни хайратлантириш учун яратилганга ухшарди. Гуё у улкан тогнинг бир парчасини илохий бир куч шундай кутариб олиб келгану томоша учун сайхон жойга чиройли килиб урнатиб кетган. Мана шундай токка муносиб булиш хужра учун жуда катта шараф эканини сезган Косимбек бир четда кул ковуштириб, сукут саклаб турган меъморни чакирди.

Бобур подшох. булгандан бери уз кунглидан чикариб курдирган биринчи имора- ти жуда кичик булса хам унга азиз ва ганимат туюлди. Бу хужра тог киррасида шун­дай жозиба билан узок вакт туришини истаб, меъморга савол назари билан каради:

  • Тогда кор-ёмгирлар куп булур. Хужра узок вактга бардош берурмикин?

Айвонда турган Кутлуг Нигор хоним билан Хонзода бегим хам меъморга куз ти- кишди. Мулла Фазлиддин хаяжонланганидан тиззалари букилиб-букилиб кетмокда эди. У кулини таъзим билан куксига куйиб:

  • Иншоолло, бардош берур, – деди. Косимбек унинг гапини тасдиклаб:
  • Ха, кирк-эллик йил яхши турур, – деб куйди. “Кирк-эллик” йил деган сузлар мулла Фазлиддинга озор бергани унинг Косимбекка киска бир куз ташлаб куйганидан сезилди. Шу пайт мулла Фазлиддин уз юзига кимнингдир майин нигохи тушгани- ни хис килди. Бошинн кутарса, Хонзода бегим юзига ёпилган юпка ок харир парда оркали мулла Фазлиддинга караб турибди. Мулла Фазлиддиннинг бутун вужуди олов сели ичида колгандай булди. У хозир сири фош булиши мумкинлигини сезиб, яна таъзимга бош эгди. Шунда Хонзода бегим Бобурга изох. берди:
  • Амирзодам, худо хохдаса, бу хужра куп авлодларни кургай. Каранг, кор- ёмгир тегадиган жойлари сангкорлик килинган. Пойдевори коятошга махкам урнатилган. Мулла Фазлиддиннинг махоратлари баланд – Хирот билан Самарканд меъморларидан таълим олмишлар.

Мулла Фазлиддин Хонзода бегимнинг мактовини ишга оид оддий гаплардек кабул килмаса, кунглидаги нозик хисларни сездириб куйса, ун жонидан бири хам омон колмаслигини сезди. Ахир жун бир меъморнинг шох кизига мухаббати подшох оиласига хам, унинг бекларига хам хакоратдай туюлиши мумкин!

Хайриятки, хукмдорлар олдида хдяжонга тушиш ва таъзим килиш одат тусига кириб колган. Мулла Фазлиддин Хонзода бегимнинг илик сузларига жавобан яна бир таъзим килди-да, ерга караб, худди киличнинг тиги устидан юриб бораётгандай эхтиёт булиб гапира бошлади:

  • Хазрати олийга арзим шулки, Самаркандда Улугбек мадрасасининг деворлари учун кандай ганчу гилмоя, гишту кошин ишлатилган булса, бу хужранинг девор- ларига хам факир шуларни ишлатмишмен. Худодан умидим бор, Бобур мирзонинг муборак номларига мансуб бу хужра асрлар давомида мустахкам турур1. Бобур бу
  • Чиндан хам Ушдаги бу хужра турт юз эллик йилдан ортик умр курди. Асрлар утиши билан унинг гумбазидаги кошинлар кучиб тушди, ичидаги накшлари учиб кетиб, кайтадан кумсувок килинди, бировлар рангдор мармарларини кучириб кетиб, пичокларига даста килдиришди. Хужранинг узини эса тамагир шайхлар “Сулаймон пайгамбар томонидан курилган кадамжо” деб эълон килдилар. Оми одамларнинг анчасини бунга ишонтириб, куп йиллар давомида мумай назр-ниёз ундирдилар. Олимлар сузлардан таъсирланиб:
  • Айтганиигиз келсин, – деди. – Хужра биз истаганимиздан хам яхши!

Косимбек “кирк-эллик йил турар”, деб хужранинг умрини киска килиб куйганидан энди хижолат булди. Хужрадан нарида харсангтош ортида буйрук кутиб турган савдарбошига бир караб олдида-да, кейин меъморга угирилди:

  • Офарин сизга, мулла Фазлиддин! Бобур Косимбекнинг гапини тугрилаб:
  • Мавлоно Фазлиддин! – деди.

Шу билан меъморга муътабар мавлонолик унвони берилгандай булди. Косимбек подшохнинг олдида бир неча марта устма-уст сахв килганини бир харакат билан тугрилагиси келди-ю, савдарбошига буюрди:

  • Мавлонога тун келтирилсин!

Савдарбоши саросима булиб пастга каради. Мукофот учун олиб юриладиган тунлар тог этагидаги чодирларда колган эди. Косимбек буни сезди-ю, узининг эгни- даги янги кимхоб тунни ечмокчи булиб:

  • Мирзо хазратлари, ижозат беринг! – деди. Бобур унинг жумардлигига тан бергандек жилмайиб бош иргади.

Косимбек зар ёкали кимхоб тунини ечиб, мулла Фазлиддиннинг елкасига ташлади.

  • Мавлонога биздан битта от анжоми билан инъом килинсин, – кушимча килди Бобур.

Мулла Фазлиддин таъзимга эгилиб миннатдорчилик билдирар экан, бир неча ки- шининг:

  • Муборак! Муборак! – деган сузларини эшитди.

Бу сузларнинг орасида энг ёкимлиси – Хонзода бегимнинг муборакбоди булди. Мавлоно Фазлиддин унга иккинчи марта карашга журъат этолмай ерга куз тикиб турган булса хам, шу дакикаларда узини бахтиёр сезар эди.

Кечки пайт хужрада Бобурнинг ёлгиз узи колди. Косимбек керакли одамлар- га “хужра“ – Мирзо хазратларининг хилватгохлари булди, кечаси хам уша жойда тунамоклари мумкин”, деб билдириб куйди. Курчилар Бобурнинг кузига ташланмас- ликка тиришиб, хужранинг орка томонида курикчилик кила бошладилар.

Доимо купчиликнинг диккат марказида булиш ва подшохнинг хар бир гапи, хар бир харакати кимнингдир такдирига таъсир килишини унутмай хамиша зийрак ва эхтиёткор туриш Бобурни жуда сикилтирар эди. Ёш танаси эркин булишни, оддий тенгдошлари каби очик-сочик яйраб юришни кумсар эди. Хозир у хужра ичкари- сига тушалган бекасам курпачалар устига чикиб бошига ёстик куймасдан бирпас чалканча ётди, Кейин аганаб юзтубан булди-да, энгагини кафтига тираб, девордаги тарихий хакикатни тиклаб, бу хужрани ёш Бобур курдирганини айтиб чикдилар, унинг пештокига буни билдирадиган ёдгорлик лавха осиб куйдилар. Аммо ужар шайхлар бу ерни “тахти Сулаймон” деб аташда давом этдилар. Шундан сунг орага бошка англашилмовчиликлар хам кушилиб, бу хужра 1963 йилда бузиб ташланди, факат пойдеворигина колган хужра ушликларнинг ташаббуси билан 1990 йили кайта тикланди. (Муаллиф изохи).

накшларга тикилди. Куни буйи отда юриб толиккан булса хам дам олиб ётгиси кел- мас эди. Урнидан сакраб туриб бир-икки марта кулочини ёзиб керишди, эснади. Сунг айвонга чикди-да яна атрофии томоша кила бошлади.

Турт томоннинг хаммаси бахор нафосатига тула. Хаво мусаффо булгани учун пастда ёкилаётган оловнинг тутуни хам одатдагидан тиникрок куринади. Охири корли тоглар билан туташиб кетган водийнинг куз илгаган хамма жойи кукаламзор. Бир ёгида Узгант, бир ёгида Маргилон, узокларда Исфара, Хужанд, Косон ва Ахси – бу урчинларнинг’ х,аммасида бог-роглар чаман булиб гуллаганини Бобур гуё хаёл кузи билан куриб турибди. Улугвор тоглар афсонавий калъа деворларидек атрофни ураб турган бу гузал водий хозир аввалгидан хийла осуда. Уруш тугаганига икки йилдан ошди.

Бундай тинч, масъуд дамларда уни когоз-калам узига тортарди. Савдарлар хужрага олти оёклик миз[6] [7] келтириб куйишган. Бобур миз ёнига бекасам курпача устига утириб “Вакоиъ” деб атаган хотира дафтарини очди. Сунгги ёзувлари – узи якинда курган Конибодом ва Исфара хакида эди. Энди бу ёзувларини давом этти- риб, Уш тугрисида бита бошлади: “Уш касабаси Андижондан турт йигоч йулдир… Боратогнинг тумшугида тарих туккиз юз иккида[8] мен бир айвонлик хужра солдим. Бу хужра бисёр яхши вокеъ булибдур. Тамом шахар ва махалла оёг остидадур…”.

Бобур Ушнинг бинафшаси, лолалари, окар сувлари, ок мавжли кизил тошлари хакида хам берилиб ёзаётган эди, бирдан Косимбек эшик ортида пайдо булди:

  • Амирзодам, хаёлингизни булсам маъзур тутинг. Бухородан -Султон Али мир­зодан мактуб келмишдир!

Бобурдан ишора булгач, Косимбек ичкарига кириб, урам килинган олтин богичли мактубни Бобурга узатди. Бобур мактубни очиб укиди-ю:

  • Султон Али мирзо бизни Самарканд юришига чорлабдир, – деди. – Битим туз- ган эдингиз-да, амирзодам. Сафарга чикмок керак.
  • Ошикманг, бек. Аввал онам хазратларининг ризолигини олайлик.

Бобур хар мухим ишда онасидан маслахат сураши Косимбекка унча ёкмас эди. Чунки аёллар жангу жадалдан жуда безган эдилар. Жанговар беклар эса урушсиз юрса киличлари занглаб коладигандек бетокат булишади.

Косимбек Кутлуг Нигор хонимнинг чодирига Бобур билан бирга тушиб борди.

Хонзода бегим хам онасининг хузурида утирган экан. Улар Бобур учун дастурхон ёздириб, чинни лаганда кабоб келтирдилар. Кабобдан сунг кимиз ичилди. Косимбек муйловига теккан кимиз юкини кафти билан артиб суз бошлади:

  • Амирзодам Султон Али мирзо билан иттифоктузганлар. Бу ердан черик тортиб бормокка суз берганмиз.
  • Тангрим бизни фарахди кунларга етказди, – деди Кутлуг Нигор хоним. – Энди шуни ганимат билайлик, жаноб Косимбек, Султон Али мирзо уз огаси Бойсункур мирзо билан Самарканд тахтини талашурлар. Бобур мирзо улардан ба­ланд турмоклари керак. Тангрига шукур, амирзодамнинг Андижонда уз тахтлари бор.

Косимбек бу сузларга тезда жавоб тополмай тараддудлаииб колди. Шунда Хон- зода бегим гапга аралашди:

  • Амирзодам, Самарканд юришининг сарфу харожатига Андижонда саройлар, мадрасалар курсангиз булур. Андижон хам Самарканддек сайкали руйи замин булса, номингиз Улугбек мирзонинг номидек шухрат козонса – биз муштипарларин- гизнинг орзуимиз шу! Бобур хазиломуз кулимсиради:
  • Мен аввал Самарканд сайкалини бир курмокчимен. Ибрат олсак, ундан сунг олурмиз.
  • Косимбек Бобурнииг сузларини ёктириб:
  • Лутф килдингиз, амирзодам! – деб куйди.
  • Лекин амирзодам Самаркандни ёшликларида курганлар, – деб эътироз килди Кутлуг Нигор хоним.
  • Беш ёшимда курганим ёдимда унча колмабдир. Хонзода бегим кулди:
  • Бултур Самарканд азимати билан кетиб бизни куп согинтирган эдингиз-ку?

Бобур бултурги муваффакиятсиз юришини эслаб, жид дийлашди:

  • Рост, бултур турт ой Самарканд атрофини кездик. Аммо шахар дарбозалари биз учун бирон марта очилмади. Биз бобокалонимизнинг пойтахтини куришга му- носиб эмас эмишмиз!

Бобур бу сузларни шундай куюниб, алами келганини яширолмай лаблари тит- раб айтдики, унинг хали хам жуда ёш эканлиги бирдан билиниб колди. Холбуки, у Самаркандга кушин тортиб борган, агар шахарга кирса тахтга утириши керак эди. Тугри, Бойсункур мирзо хам темурийлар авлодидан эди, яна тагин Бобурдан беш ёш катта эди, демак, тахтда ултириши конуний эди. Бирок Андижон беклари Бойсункур мирзодан юз хил камчилик топиб, уни хамиша ёмонлаб гапиришар ва Самарканд тах- тига факат Бобурни муносиб куришар эди. Бойсункур мирзо буни билганлиги учун Бобурни Самаркандга йулатмас эди. Мабодо, Бобур шахарга кушинсиз шунчайин пойтахтни куриш учун кирадиган булса, Бойсункур мирзо уни туттириб, йук килиб юбориши мумкин эди. Чунки орадаги тахт талаши ва бекларнинг адовати уларни бир-бирларига душман килиб куйган эди.

Кутлуг Нигор хоним энди ун беш ёшга кирган углининг бу талашлар ва адоват- ларга аралашмасдан, уз мулкида осойишта хукм суришини истарди. У Бобурнинг аламдан узгариб кетган юзига оналарча кайишиб каради-ю, унга жони дилини бер- гиси келиб гапирди:

  • Бобуржон, сузимга ишонинг, бу беш кунлик дунё сизнинг куюнишингизга ар- зимайдир!

Онаси углини подшох булмасидан олдинги номи билан атаб, мехри товланиб гапиргани Бобурга жуда ёкимли туюлди. Бир лахза у узини мехрибон бир онанинг бегам, беташвиш буталок углидек сезди-ю, елкасидаги катта юк ерга тушгандек ен- гил тортди.

  • Вакти соати келур. Самарканд орзусига хам етишурсиз, – деб давом этди Кутлуг Нигор хоним. – Бирок хозир раият осойишта умр куришга мушток. Канотингиз ости- да Косимбекдек тадбиркор амиру умаронгиз бор. Мана шу Ушдаги хужрани курган меъмордек хунарпешалар сизнинг хизматингизда. Энди онангиз сиздан ил- тимос килур: Самарканд мухорабасини беш-олти йилга кечиктирсангиз. Барча- мизга бош булиб, водийни обод килсангиз, Андижонда, Маргилонда, Ушда катта обидалар курсангиз!

Кутлуг Нигор хоним подшох углига купдан бери бунчалик жиддий, бунчалик катъий илтимос билан мурожаат килмаган эди. Косимбек ерга караб сукутга кетди. Бобур хам бир лахза дастурхон четида олтин жомда кизгиш куринаётган кимизга куз тикиб жим колди. Умумий сукунатда Хонзода бегимнинг нафис, тиник овози эши- тилди:

  • Амирзодам, сиз Навоийнинг достонларини ёд билурсиз. Фарход кандай ажиб бинолар курганини бир эсланг. Мен бир мунглик эгачингиз доим орзу килурмен: сиз х.ам Фарходдек бунёдкор булингиз! Дунёда бундан улуг, бундан савобли иш йук!

Бобур Ушда узи курдирган кичик бир хужрадан бугун канчалик завк олганини эслади-ю, онаси билан опасининг тилакларини куллаб-кувватлагиси келди. Аммо у бундай мухим давлат ишларини бир узи хал килолмаслигини хам билар эди. Бобур Косимбекка кумак сураган каби караб:

  • Чораси топилурмикин? – деди.

Гап Самарканд юришини колдириш хакида эканини Косимбек сезди. Асли харбий одам булган ва жуда куп жангу жадалларда катнашган Косимбек Бобур иста- ган чора топилмаслигини ич-ичидан сезиб турарди. Чунки Самарканд юриши хамма нуфузли бекларнинг машваратида маъкулланган, тайёрлик ишлари аллакачон бошлаб юборилган. Катта бир тусикдан утиш учун бутун кучи билан сакраётган отни бирдан тухтатиб булмайди, мабодо зур билан тухтатилганда хам от йикилиши, чавандозини ерга улоктириши мумкин. Косимбек буни очик айтишга журъат этолмади-ю, кулини куксига куйиб:

  • Амирзодам, кулингиз чора топишдан ожизман, – деди. Бу жавоб Бобурга огир ботди.
  • Онамнинг илтимосларини рад этайликми?

Бобур бу сузларни шундай зарда килиб айтдики, Косимбек унинг хозир онаси ва опаси айтган ишларни килгиси келиб турганини аник сезди. Сунг у Бобурнииг ке- чагина Самарканд юришига тарафдор булиб, жангларда катнашиш иштиёкида ёниб айтган сузларини эслади-ю, ичида гижиниб куйди. Бобурдаги бу узгарувчанликни Косимбек ёшлик гурлигидан курар, хусусан, бундай мураккаб давлат ишларида аёл- ларнинг гапига киришни катта бир заифлик белгиси деб биларди. Аммо Косимбек Кутлуг Нигор хоним билан хам хисоблашишга мажбур, чунки ёш подшохга онаси- нинг таъсири кучли эканини уз кузи билан курмокда эди.

  • Хоним хазратларининг илтимослари менга тожи cap булсин, – деди Косимбек чуккалаб утирган куйича бош эгиб. – Кулингиз айтмокчименким, бундай мухим ишда барча нуфузли бекларнинг ризолигини олмасак булмас.

Подшох оиласи Косимбекка алохида эхтиром билдирганда унинг номига “амир- лар амири” деган унвонни кушиб айтар эди. Хозир хам Кутлуг Нигор хоним:

  • Жаноби амирул умаро, – деди унга. – Сиз бошка бекларнинг ризолигини олиш- да Бобур мирзога кумак берурмисиз?
  • Жоним билан! Аммо бекларнинг баъзи андешаларидан факир хабардормен. Густохдик саналмаса айтай.
  • Айтингиз, – деди Бобур.

Косимбек ерга караб, бир лахза уй сурди, хали ок тушмаган гайир кунгиртоб соколининг учлари сакарлот чакманининг1 заррин ёкасига тегиб, кайрилди. Нихоят Косимбек бошини кутариб Бобурга каради-ю, Самарканддаги улуг обидалар улкан бир давлатнинг кучи ва бутун вилоятларнинг иштироки билан курилганини, хозир уша ягона давлат парчаланиб кетганини, Фаргона катта водий булса хам, аммо Мовароуннахрнинг факат бир кисми эканини гапира бошлади. Унинг нима демокчи эканини сезган Хонзода бегим истехзоли жилмайиб суради:

  • Жаноби амирул умаро, Андижонда обидалар куришга кучимиз етмайди, демокчимисиз?
  • Олий насаб бегим, сиз Самарканддек улуг шахар куриш хакида суз очдингиз. Беклар айтурларки, улуг шахар бунёд этмок учун яна уша улуг давлатни тикламок керак. Бутун вилоятларнинг кучини бир жойга йигмок керак. Хозирги парокандалик улуг курилишлар килишга имкон бермагай.

Косимбекнинг бу гаплари Бобурга жуда мантикли туюлди. У онасига караб бун- дан хам мантиклирок бир суз кутди.

  • Жаноб Косимбек улуг обидаларни факат Амир Темурдек сохибкиронларгина курган эмас, – деди Кутлуг Нигор хоним. – Хиротда Алишербек Ихлосия, Ун- сия отлик бинолар курмишлар, Бобур мирзонинг хокимиятлари Алишербекнинг хокимиятларича эмасми? Ахир Алишербек бир тождорнинг мусохиби2 булсалар. Бо­бур мирзо мустакил давлатнинг подшосилар-ку!

Кутлуг Нигор хонимнинг бу сузлари Бобурнинг калбида чукиб ётган энг утли нстакларини юзага калкитиб чикаргандай булди. Унинг ёшлик эхтироси билан

  • Сакарлот чакмал – туя жунидан килинган енгил, кимматбахо чакмон.
  • Мусохиби – якин сухбатдоши, дусти. калбига тугиб юрган энг кучли орзусн – жангларда катта галабаларга эришиб ёки ажойиб шеърлар, достонлар ёзиб эл огзига тушиш, сунг Навоийдек улуг одамлар- га танилиш ва уларнинг махсус эътиборларига сазовор булиш эди. Етти ой овора булиб Самаркандни ололмай келганидан кейин жангларда катта галабаларга эри- шиш хали ушалмайдиган бир орзу эканига унинг кузи етиб колди. Улуг шоир булиш орзуси \ам кул етмас бир баландликда учиб юрган бахт кушига ухшайди. Бобур уни тутишга хали кучи етмаслигини сезади. Аммо хозир онаси Навоий курган иморатларни тилга олиши билан Бобурни уша утли орзусига етказадигаи бошка бир йул “ялт” этиб кузига куриниб кетди. Навоий курган Ихлосия ва Унсияларнинг шухрати огиздан-огизга утиб, Фаргона водийсига етиб келган экан, энди бу ерда ун беш ёшлик подшох ушанака обидалар курдирса, овозаси Хиротга хам етиб бормасмикин? Кейин, эхтимол, Навоий хам буни эшитар, Бобурнинг кимлигини сураб билар, уни оркаворатдан таниб колар. Кейин балки Бобур Хиротга борар ёки Навоий узи бу томонларга келишни ихтиёр килар. Навоий Хусайн Бойкаронинг саройидан безиб юрганини Бобур хам эшитган эди. Балки улуг шоир Хуросондан Фаргона водийсига келиб, ёш Бобурга мураббий булар. Уйи шу ерга етганда Бобур жуда хаяжонланиб кетди. Кузлари ёниб, Косимбекка каради-ю:
  • Онам хаклар, – деди, – Бекларни кундирмок керак!

Бобурнинг сунгги сузи фармондек эшитилди-ю, Кутлуг Нигор хоним билан Хонзода бегимнинг чехралари очилиб кетди. Улар, “Косимбек энди енгилди”, деб уйладилар. Аммо улкан гавдали Косимбек узининг кенг елкалари ортида зур беклар турганини \ис килгандай хамон таслим булмас эди.

  • Амирзодам, фармойишингизни адо этишдан олдин бекларнинг яна бир анде- шасини айтишга рухсат этинг.

Бобур истар-истамас бош иргаб, рухсат берган булди. Косимбек лабларини ёпиб турган узун кунгир муйловини кули билан икки ёнга сурди-да, кулймсираб Хонзода бегимга каради:

  • Бегим, сиз амирзодамни Фарходга яхши киёс килдингиз. Бекларимиз за­мой Фарходининг хизматида булишдан ифтихор килурлар. Бизнинг орзуйимиз – Фарходимизни уз Ширинларига етказишдйр. Аммо, – деб Косимбек бирдан жид- дийлашди,- маълумингизким, бизнинг Ширин бугун Самаркандца ёгий куршовида асира каби изтироб чекмокдалар.

Бобурнинг юзига нафис кизиллик югурди. У уялганини сездиргиси келмай, бо- шини эгди-ю, уз тиззаларига куз тикди.

Косимбек жуда мушкул ва нозик бир гапни кузгаган эди. Бобур беш ёшлигида унга Самарканд подшоси Султон Ахмад мирзонинг уртанча кизи Ойиша бегимни унаштириб куйишган эди. Хозир шу киз ун уч ёшга кирган. Бобур уни якин йиллар- да курган эмас, аммо курганлар хаммаси Ойиша бегимнинг гунчадек гузаллигини мактаб келганини эшитган. Уша гузал кизча Бобурни уз нажоткорини кутгандай кутади, буни хам Бобурга келиб айтувчилар бор. Бобур хам узининг маликасига кахрамонликлар курсатиб етишишни истайди. У Ойиша бегимнинг узини эслолмаса хам беш ёшида Султон Ахмад мирзога узатилган термизлик гузал бир келинчакни якиндан кургани ёдида.

“Бет очар” деган одатга биноан, ёш келинчакнинг юзидаги пардасини пок нафас- ли ёш бола очиши керак эди. Уша кунларда Кутлуг Нигор хоним беш ёшли жажжи угли Бобурни Самаркандга туйга олиб борган эди. Султон Ахмад мирзонинг угли йук эди, Бобурга подшох оиласи хавас билан карар эди. Шунинг учун кайвонилар “янги тушган келин хам мана шу шердек угил курсинлар”, дейишиб, бет очишга Бобурни муносиб топдилар. Бу ходисанинг куп тафсилотлари Бобурнинг хотира- сида колмаган. Аммо олтин кушиб тукилган харир ок пардани келинчакнинг юзи- дан олганда бутун борлигини нихоятда ёкимли бир туйгу чулгаб олгани хеч эсидан чикмайди. Бу – гузаллик туйгуси эканини у энди билади. Термизлик келинчак аклни шоширадигаи даражада кухди булганига беш яшар боланинг фахми етмаган булса хам, аммо гудак калби афсонавий бир жозибадан тулкинлангани ёдида колган. Шу­нинг учун хозир унга Самарканддаги кайлигининг хуснини мактаганларида, уша келинчак эсига тушади. Бошка тафсилотлар укиган китобларидаги гузаллар тасвири- дан олиб кушилади. Бобур Самарканддаги кайлигини усмирларча бир софлик билан гойибона севади. Мана шу севгилиси бугун Бобурнинг душманлари асоратида экан, у Андижонда бамайлихотир юра оладими?

  • Жаноб Косимбек, – деди Кутлуг Нигор хоним, – келинимизнинг такдири бизни хам изтиробга солур. Биз оналаридан илтимос килиб китобат юборган эдикки, Ойиша бегимни Тошкентга эгачилари Робия бегим хузурига жунатсинлар. Эхтимол, шу илтимосимиз бажо келтирилгандир?

Косимбек маъюс бош эгиб:

  • Афсус, хоним хазратлари, афсус! – деди. – Кулингиз Самарканддаги хуфя- лардан келган бир хабарни амирзодамга курсатишдан тортинган эдим. Сизларни хам хавотирлантирмокчи эмас эдим…
  • Нима хабар? Тинчликми? – хавотирланиб суради Бобурнинг онаси.
  • Ойиша бегим оналари-ю, опалари билан бирга Тошкентга яширинча кетмокчи булганларида Бойсункур мирзо билиб колиб, монелик килмишдир. ёгийлик макомида дурушт гаплар айтмишдир. Уйлари атрофига одам куймишлар. Ховлиларидан чикармас эмишлар. Асиралар энди бутун нажотни Андижондан ку- тар эмишлар!

Сунгги сузлар Бобурнинг бутун вужудини зиркиратиб утди. Унинг каллигига купол гапириб, бечорани асирадек азоблаётган Бойсункур мирзо шундай газабини келтирдики, эртагаёк унинг устига кушин тортиб, бостириб бориш ва кайлигини асо- ратдан куткариш истаги Бобурнинг калбидаги бошка хамма истакларини босиб кета бошлади.

Хонзода бегим укасидаги узгаришни сезиб:

  • Амирзодам, ило\о асирларни куткариш сизга тезрок насиб булсин! – деди. – Аммо нажотни факат жангу жадал келтирурмикин? Заифа эгачингизнинг эътикоди шулки, кон тукилса, адоват кучаюр. Бойсункур мирзо асираларга баттар учакишур. Нажот урушда эмас, амирзодам, нажот – сулхда!

Бегим хаяжонланиб айтган бу сузлар Бобурнинг кунглида кузгаган бояги газабни анча пасайтирди. “Сулх” сузи калбига илик туюлди.

Хоним дархол кизининг гапини кувватлаб, углига юзланди :

  • Бойсункур мирзога элчи юборингиз, амирзодам! Орадаги адоватни йукотингиз!
  • Бойсункур мирзо зуравонлик килсин! Мен муминларча бош эгиб элчи юбо- рай!

Бобур бу гапларни айтар экан, унинг зурликка зурлик, зарбга зарб билан жавоб бериш истаги накадар кучли эканлиги хаммага сезилди.

Косимбек ундаги бу истакни куллаб-кувватлашга тушди:

  • Хоним хазратлари, хозирги замонда зуравонликка муминлик мутлако рост кел- мас. Зурлар орасида зур булмок керак! Алхол, Шайбонийхон Самаркандга шимол- дан куз тикмишдир. Хисор хукмдори Хисравшох илож топса, Самаркандга жанубдан чанг солгусидир. Бойсункур мирзо – ношуд тождор. Пойтахтни эртами-кечми бой бергай. Агар Бобур мирзо Самаркандни тезрок эгалламасалар, боболаридан колган салтанат бегона сулола илкига утиб кетгусидир. Худо курсатмасин, агар Шайбоний- хонми, Хисравшохми – биронтаси Самаркандни забт этса, куч, кудрати ошиб, тез кунда Андижон устига х.ам кушин тортиб келгусидир…
  • Ахир барча темурийлар бирлашиб иттифок тузсалар булмасми? – деди Нигор хоним куюниб.
  • Барча темурийларнинг пароканда кучларини йигиб бирлаштирмок учун х,ам кудрат керак. Истеъдод керак! Бойсункур мирзога ухшаганларда на униси бор, на буниси. Мовароуннахрдаги темурийлар орасида энг сохибистеъдод, сохибкудрат сиймо – Бобур мирзодирлар. Шунинг учун биз жонимизни амирзодам кузлаган улуг максадлар йулига тикканмиз. Иншоолло, Самаркандни бу йил забт этсак, хавф- хатарлар бартараф булгай. Ана ундан кейин чинакам осуда давр келур, х.ар канча бинолар курсак осон булур.

Хонзода бегим Косимбекка тикилиб суради:

  • Хуллас, волидаи мухтарамамизнинг илтимослари рад этилурми?

Косимбек кулини куксига куйиб, бош эгди:

  • Кулингизнинг густохдигини афв этинг, бегим, мен амирзодамнинг ижозатлари билан дилимда борини сузладим.

Бобур аросатда колиб кийналар эди. Онаси шунчалик ишонтириб айтган хакли илтимосларни рад этишга унинг тили хам бормас, кунгли хам чопмас эди. Аммо Косимбек унинг калбида шундай тугёнли хислар кузгадики, улардан кутулишнинг хам иложи куринмай колди. Агар у Самарканддан воз кечса, нариги зуравонлар пой- тахтни олиши, кейин Андижонга бостириб келиши мукаррар экани унга хозир жуда аник сезилмокда эди. Бутун Мовароуннахрда уруш гирдобидан кочиб кутуладиган бирон вилоят кузига куринмас. Бобур кашкирлар куршовига тушиб колгандек безов- таланар эди. Онасининг: “Сулх тузинг, бинокор булинг! – дегани “кийикдай беозор яшанг” дегани эди. Лекин Бобур йирткичлар орасида кийик булиб кун куролмаслигини ич-ичидан хис килар, шунинг учун атрофини куршаб келаётган бурилар билан шер булиб олишишни истар эди. Буни сезиб турган Косимбек мунозарани ортик чузиб утиргиси келмади.

  • Амирзодам, бугун отлик сайрга чикмокчи эдингиз, хоним хазратларининг так- лифларини барча беклар билан кенгашиб курурмиз. Окшом хиргохда машварат утказайлик.

Хонзода бегим онасига “ялт” этиб каради-ю, “Хозир биргина Косимбекка утказа олмаган таклифларимизни кейин барча бекларга кандок утказурмиз?” – демокчи булди. Кутлуг Нигор хоним Бобурга яна нималарнидир айтмокчи булиб огиз жуфт- лади. Аммо Бобур Косимбекка караб:

  • Машварат эртага чакирилсин, яхширок уйлаб курайлик, – деди-да, урнидан турди. Сунг Косимбек бошлик мулозимлари билан отлик сайрга чикиб кетди.

Савол ва топшириклар:

  1. Пиримкул Кодиров кандай максадларни кузлаб тарихий мавзуга мурожаат килган?
  2. “Юлдузли тунлар” романи кандай тарихий манбалар асосида яратилган?
  3. Шох ва шоир З.М.Бобур хаёти ва ижоди хакида нималарни биласиз?
  4. Бобурнинг Ушда Буратог устида курдирган хужраси хакида кандай маълумотлар сизга маълум?
  5. Бобурмирзонинг коятошдаги хужрага ташрифига Фазлиддин кандай тайёргарлик курди?
  6. “От-улов утолмайдиган бу чуккиларга шох хам пиёда чикур, малика хам” сузлари нима учун айтилди?
  7. Бобур хужрасига чикканмисиз, сиз курган янги хужра асарда тасвирланаётган хужрага ухшайдими?
  8. Нима учун Бобурмирзога бу иморати “жуда кичик булса хам, азиз ва ганимат туюлди”?
  9. Нима учун Бобур узи курдирган бу илк хужрасида узини тенгдошлари каби эркин хис килди?
  10. “Бобурнома”дан Уш таърифи берилган уринни топиб укинг. Бу таърифнинг ёзилиш тарихи асарда кандай баён этилганига эътибор беринг.
  11. Нима учун Кутлуг Нигор хоним ва Хонзода бегимлар Бобурни Самарканд юришидан кайтармокчи булдилар?
  12. Агар Кутлуг Нигор хонимнинг: “Самарканд мухорабасини беш-олти йилга кечиктирсангиз. Барчамизга бош булиб, водийни обод килсангиз, Маргилонда, Ушда катта обидалар курсангиз”, -деган илтимоси руёбга чикканда, бугун водиймизнинг киёфаси кандай булар эди деб уйлайсиз?
  13. “Зурлар орасида зур булмок керак!” “… йирткичлар орасида кийик булиб кун кура олмаслик” туйгулари Бобурни кандай карор кабул килишга ундади?
  14. Беклар темурийлар юртини бирлаштириб, ягона давлат килишга лойик деб нима учун Бобурни танладилар?
  15. Бобур такдиридаги шохлик ва хакгуй шоирлик бурчи уртасидаги кураш сиз укиган бобда кандай ифодасини топган?
  16. Романда тарихий хакикат ва ёзувчи фантазияси – бадиий тукиманинг урни, узаро муносабати кандай?
  17. “Юлдузли тунлар” романи асосида тайёрланган телефильмни томоша килганмисиз? Фильм сизга ёкканми?
  18. Куйидаги мавзулардан бирини танлаб иншо ёзинг.

а)     “Юлдузли тунлар” романида Бобур образи.

б)     “Юлдузли тунлар” романида характерлар драмаси тасвири.

в)     “Юлдузли тунлар” романи поэтикаси.

[1] Буратог баъзи манбаларда Боратог хам деб аталади. Бирок “Ок Бурасой” каби асли “бура” сузидан олинган булиши керак. Туркий тилларда нортуянинг энг улкани “бура” ёки “бугра” деб аталади. Бу тог чиндан хам текис жойда чук тушиб ётган улкан нортуяга ухшаб кетади. (Муаллиф.).

[2] Аслзода аёллар киядиган узун енгли устки кийим. Камзулга ухшаш.

[3] Чавгон – хозирги хоккей уйинига ухшайди. Факат майдонда от миниб уйналади.

[4] Паргор – циркуль.

[5] Токи – чуккисимон заифона бош кийим.

[6] Урчин – хозирги район тушунчасига тугри келади

[7] Миз – олти оёклик столча

[8] Милодий 1497 йил.

Яна маълумот

KgnbIrJHVQVn3UM-bvT09b_d6I0v9LRi

Инглизчани биладиган маълимлар чикяпти, лекин дарс беришни билмайди” – IELTS’дан 12 йилдан бери дарс бераётган педагог билан сухбат

“Инглиз тилини урганиш мен учун эмас экан”. “Хар доим янгидан бошлайман ва яна ташлаб куяман”. …