Главная / Жамият / ОДИЛ ЁКУБОВ

ОДИЛ ЁКУБОВ

Одил Ёкубов узбек адабиёти тараккиётининг 50-йиллар урталаридан бошланган янги боскичда етишган авлоднинг карвонбошиларидандир. У узининг фаол ижтимоий ишлари, журналистик ва ижодий фаолияти би- лан хозирги адабий-бадиий тафаккур ривожига самарали таъсир курсатди. Адиб асарлари аввало хаётийлиги, даврнинг уткир ижтимоий,маънавий-ахлокий масалаларини дадил уртага куйганлиги, инсон ва унинг калби хакидаги хакикатни янги томонлардан очишга каратилганлиги, инсон хаёти маъноси хусусидаги эхтиросли бахс- мунозаралари билан ажралиб туради. Ёзувчи узбек рома- ни поэтикасига купгина янгиликлар олиб кирди.

odil-yoqubovОдил Ёкубов 1926 йил 20 октябрда хозирги Жанубий Козогистон вилоятининг Карнок кишлогида тугилган. ТошДУнинг филология факультетини тамомлаган (1956). Дастлабки асари — «Тенгдошлар» киссаси 1951 йилда эълон килинган. Шун- дан сунг ёзувчининг «Дастлабки кадам» (1953), «Икки мухаббат» (1955), «Мукаддас (1960), «Тилла узук», «Бир фелетон киссаси» (1961), «Канот жуфт булади», «Матлу- ба» (1970) каби кисса ва хикоялар тупламлари нашр этилган.

«Эр бошига иш тушса…» (1966), «Улугбек хазинаси» (1973), «Кухна дунё» (1982), «Диёнат» (1977), «Оккушлар, оппок кушлар» (1988), «Адолат манзили» (1998) каби романлар муаллифи. «Чин мухаббат» (1955), «Айтсам тилим, айтмасам дилим куяди», «Юрак ёнмоги керак» (1958), «Олма гуллаганда» (1961), «Музаффар Темур» (1996), «Бир кошона сирлари» (2000) каби пьесалар, «Дилбарим», «Бахор ёмгирлари» киносценарийлари хам Одил Ёкубов каламига мансуб.

Одил Ёкубов 2009 йил 21 декабрь куни Тошкент шахрида вафот этди.

Узбекистон Халк ёзувчиси (1985) Одил Ёкубов Мехнат Кизил Байрок орде- ни, «Дустлик» (1994), «Эл-юрт хурмати» (1998) орденлари билан мукофотланган. “Улугбек хазинаси” романи учун Хамза номидаги Узбекистан Давлат мукофотига сазовор булган. (1977).

Ёзувчига катта шухрат келтирган асар “Улугбек хазинаси” романи булди. Давримизнинг улкан адиби Чингиз Айматов роман хакида шундай ёзади: “Яхши китоб хакида гапириш марокли. Бу – юксак ва олижаноб проза намунаси. Бадиий куввати жихатидан салмокдор бу тарихий роман мени ларзага солди. Бу эса яхши асарнинг биринчи аломати. Бундан хам мухими шундаки, романни укир эканман, кунглимда туркий халкларимиз тарихи учун ифтихор туйгуси жуш урди. Улугбек шундай дахоки, у бизнинг асрлар оша тарихимизга, заминда тутган мавкеимизга гувох. Улугек бизнинг дилдаги охимиз, хасратимиз, у буюк инсоний тажрибалар хакида, дунё хакидаги юксак мезонларда туриб мулохаза юритиш, хукм-сабоклар чикариш учун асос берадиган шахс…

Улугбек мен учун урта асрнинг атокли олими булгани учунгина эмас, барча халкларимиз тарихидаги энг мураккаб ва огир фожиани бошдан кечирган аллома булгани учун хам улугдир”.

УЛУГБЕК ХАЗИНАСИ

(Романдан боблар)

Мана икки кун утди. Мирзо Улугбек Куксаройнинг чеккасидаги бир хонада уз ёгига узи ковурилиб ётибди. Эшикдаги ясовул хатто тахоратга хам чикармайди, тахорат сувини ичкарига беради. Мирзо Улугбек Куксаройда ярим аср истикомат килиб, бу хонани курмаган экан. Хона совук ва нимкоронги. Факат шифтдаги туйнукчадан бир ховучгина нур тушади. Хонада гиламу бир-иккита курпача. Уртадаги хонтахтада совиб колган кабоб ва мева-чева. Бежирим чинни кузачада – бода. Лекин овкатдан шубхаланган Мирзо Улугбек хануз туз тотгани йук. Факат кумгондаги сувдан бир-икки култум ичди, холос. Мана энди очлик ва уйкусизликдан хаёли чувалиб, шифтдаги туйнукка тикилиб ётибди.

Шу икки кеча-кундузда унинг уйламаган уйи, хаёлан кирмаган кучаси колмади, бутун умри – маъсум болалик чогларидан бу машъум дакикаларгача куз олдидан бир-бир утди.

Мана, ёши эллик бешдан ошибди, шундан сал кам кирк йил сохиби тож булибди ва лекин бахт не, бу фоний дунёга келиб не рохат курдинг, деса тили лол. Воажабо! Шохдар хаёти улар барпо этган махобатли кошоналарга ухшайди: йирокдан гул-гул ёниб, куз камаштиради, ичига кирсанг рутубату коронгилигидан этинг жунжикади… Унинг кунгли таскин топадиган бирдан-бир маскани – мадрасаю расадхона эди. Куксарой деб аталмиш бу фиски фужур уясидан кочиб расадхонанинг осуда хоналарида утадиган, устурлаблар ёнида худудсиз коинотни танхо мушохада киладиган масъуд онлар эди. Халлоки олам буни хам куп курди…

Мирзо Улугбек уз такдири хакида, Хуросон ва Мовароуннахрда булаётган бу галаён хакида уйларкан, нечундир яна бобоси эсига тушарди. Ха, ал касосул миналхак! Тожу тахт учун темурийлар орасида бошланган бу киёмат-койим, бу шафкатсиз хунрезлик… бобоси… рухи равзаи фирдавсда масрур булгай! Бобоси Амир Темурнинг бошка эл, бошка улусларда килган катлу киргинлари учун кук юборган бир жазо эмасму? Бобоси туккан дарё-дарё кон, у етим килган норасидалар куз ёши, фарзандларидан айрилган волидалар фарёди учун кайтган бир касос эмасму бу?..

Йук, унинг виждони кийналадиган ёзуги йук. У кирк йил салтанат тебратиб, бобоси янглиг жанг-жадалнинг суронли нашъасини сурмади, бошка эл, бошка юртларга бостириб кириб, бог-рогларни поймол, фукарони талон-торож килмади. Лекин булар… унинг зурриётлари, узок Хиротдаги жиянлари… Булар бобосининг тахтига минса… Мовароуннахр ва Хуросоннинг холи не булади? Фукаронинг холи не кечади? Унинг уз холи-чи? Бу савдолардан кура очик жангда душман билан киличбозлик килиб улса беармон кетарди. Бу кандай бедодликким, хаётининг кузагида уз фарзанди билан олишиб, умрини бунчалар шарафсиз тугатса?

У кеча шахзодага иккита мактуб йуллаб, сухбатга чакиришини суради. У тожу тахтдан уз идроки ва ихтиёри билан воз кечмокка азм килганини шахзодага айтмокчи ва ундан ёлгиз бир нарсани – колган беш кунлик умрини илм-маърифатга багишлашига имкон беришини сурамокчи эди. Кейин, агар шахзода кулок солса, оталик насихатини бермокчи, инсоф ва адолатга чакирмокчи эди. Иук. Хар иккала мактуб жавобсиз колди. Бу окпадар угилнинг муддаоси не? Яна кандай шумликни бошламокчи? Тахт азмида хеч нарсадан тап тортмаган бу курнамак уз падарининг жонига касд килмок ниятида эмасму? Йук, Мирзо Улугбек улимдан куркмайди! Улим хак, парвардигори олам! Ва лекин ёмон булса-да, уз пушти камаридан яралган бу жохил фарзандининг такдири не булади! Уз киблагохининг жонига касд килиб, падаркуш деган машъум ном олиб, абадул-абад бадном булмасму?

Хонага биров кирдими ё эшик гичирладими?

Мирзо Улугбек кузини очди. Остонада пайдо булган ясовул оркага чекиниб, таниш семиз баковулга йул берди. Баковулнинг кулидаги огир баркашда кип-кизил пишган иккита патир, бир товок ош ва бир чойнак чой бор эди.

Баковул бош эгиб, таъзим килди-да, баркашни хонтахтага куйди. Шошилмай совиб колган кабобларни йигиб олди, сунг индамай оркасига тисариларкан, па- тирга имо килиб кузини кисди. Мирзо Улугбек унинг имосига тушунолмай бир па- тирга, бир баковулга каради. Лекин баковул индамади, “айгокчи бор”, деган маънода эшикка имлади-да, яна патирга ишора килиб, чикиб кетди.

Бу кари баковул не демокчи? Нияти покми? Ё уни бир балога мубтало килмокчими?

Боши гир-гир айланган Мирзо Улугбек патирга каради, яхши пишган иссик патирнинг тотли хиди димогига “гуп” этиб уриб, огзининг сувини кочирди…

Мирзо Улугбек патирни олиб ушатди, ушатди-ю хайрон булиб колди. Патир­нинг орасидан найча килиб уралган бир когоз чикди. Мирзо Улугбек юраги “шиг” этиб когозни очди. Имзо чекилмаган. Номаълум кимса унга хак таолодан иноят тилаб, доруссалтанада булаётган х.одисалардан вокиф килган ва бир маслахатни уртага ташлаган эди.

Унинг ёзишича, шахзодаи валиахд доруссалтанани забт этиб, Куксаройга ки- риши билан киёмат-койим бошланган. Кеча масжиди жомеда хутба укилиб, Мирзо Улугбек дини ислом ганими, деб аталган ва тожу тахтдан жудо килинган. Хутбада Мовароуннахр султони деб, шахзоданинг исми зикр килинган ва унинг номида пул зарб этилмокка фатво берилган. Шахзода бу кунларда куп зоти шарифларни, Мирзо Улугбекнинг куп навкарлари ва саркардаларини хибсга олган. Каршилик килганлар эса катл этилган. Шахзода уни, Мирзо Улугбекни, Маккаю мукаррама- га хажга юбормокка жазм килган. Пекин хутбада Сайид Аббос деган бир кимса хонга юкуниб, аълохазратларидан хун довлаган. Зеро Улугбек хазратлари унинг падари бузрукворини бегунох катл килдирган эмиш. Бу диёнатсиз Сайиднинг сохта довини, козиюл куззот Хожа Мискин жанобларидан бошка бир кимса, хатто шахзоданинг узи хам рад килмаган. Алкисса, унинг хаёти кил устида турибди, шу боис, номаълум кимса унга кочмокни маслахат килган. Башарти онхазратлари бу маслахатни макбул топса, баковулга ишора килмоги лозим. Баковул посбонни дори билан ухлатиб, Мирзо Улугбекни Куксарой тагидаги лахмдан олиб чикади.

Мирзо Улугбек мактубни укиб тугатмасиданок урнидан туриб кетди. Унинг кунглига келган биринчи фикр “тузок” булди. Ха, шахзода унга тузок куймокда! Кочмокка азм килса баковулга ишора килар эрмиш! Баковул посбонга дори бе- риб, уни Куксарой остидаги лахмдан олиб чикар эрмиш! Воажабо, бу лахмни шахзода билмас эканму? Унга уз посбонларини куймаган эканму? Ха, бу тузок! Шахзода, йук, шайх Низомиддин Хомуш куйган азозил тузоги!..

Мирзо Улугбек хаяжон ичида хонани бир айланиб чикди. Баногох кузи ушатилган патирга тушиб, кунглидан яна уша фикр утди: “Огу…”

-Ха, бу овкат, нон, чинни кузачадаги бода-хаммасизахарланган! Хаммасига огу солинган! Ниятлари мени захарлаб улдирмок! – деди Мирзо Улугбек, деди-ю, хаёлига яна бир фикр келиб маъюс жилмайди:

“Алхол унга барибир эмасму? Киндик кон тукилган суюкли юртидан жудо булиб, ёт элларда, олис мусофир юртида дарбадар кезганидан ёхуд бошини Сайид Аббос Киличи кесганидан огу ичиб улгани макбул эмасму?”

Мирзо Улугбек бир пиёла бодани тулдириб кутариб юборди-да, бир бурда нон чайнаб, хонани секин айлана бошлади…

Майли! Огу булса булсин! Агарчи нобакор фарзанди огу бериб, уни улдирмокка касд килган булса, ниятига етсин! Ва лекин,., бу сирли номани йуллаган, уни кочирмокка жазм килган ким экан? Суюкли шогирди Али Кушчиму ё мавлоно Мухиддинму? Йук, бу хатарли тадбир илм ахди кулидан келмас! Бу хатарли ишгажазм килса Бобо Хусайндай навкарлари жазм килади! Ва лекин… йук, у кочмайди! Кочганда кайга боради? Кирк йил хокимлик килган Мовароуннахрдан кочиб гадолик киладиму?.. Унга хеч нарса керак эмас, на тож, на тахт! Барини шахзодага топширади. Олсин! Даври даврон сурсин! Факат уни тинч куйса бас!

Мирзо Улугбек калбини чулгаб олган аламли дуддан бугилиб, хонанинг уртасида тухтади. У эндигина хонага коронги тушганини, шифтдаги туйнукчадан куйилиб тур- ган бир ховучгина нур суниб, кафтдеккина осмонда милт-милт юлдузлар ёнгани- ни курди.

  • Юлдузлар!.. – Мирзо Улугбек кунгли бир хил булиб осмонга тикилди. Ё тавба! У юлдузларни яхши танимади. Коронги туйнукда милт-милт этган кайси ситора? Дубби акбарми ёки бошка юлдузми?.. Осмондаги хар бир юлдузни номма-ном биладиган му- нажжим… Унга не булди? Кузининг нури суниб колдиму ё зехли хиралашдиму? – Мир­зо Улугбек хаёли чувалиб кетаётганини сезиб, жойига бориб ёнбошлади. Ёнбошлаши билан эшик очилиб, бошларида дубулга, кулларида ялангоч килич, икки сипох кириб келди. Иккови хам от юзли, унг кулокларига исирга таккан балхий сипохлардан эди. Сипохлардан кейин сурмаранг салла ураган занжидай коп-кора нотаниш ясовул ки­риб таъзим килди ва жимгина эшикка имлади.

Мирзо Улугбек занжисифат ясовулнинг бетакаллуф харакати уйготган газабни ичига ютиб, эгнига сувсар пустинини ташлади…

* * *

Али Кушчилар билан хайр-маъзур килиб, Кеш йулига чикиб олган Мирзо Улугбек гуё хаммомга тушган одамдай енгил тортди. Назарида, гуё эрталаб оламни коплаган кора булут таркаб, борлик чараклаб кетган эди.

Ха, у уз умрида канча хатолар килмасин, канча янгл ишмасин ил м-маърифат йул ида кирк йил килган мехнати зое кетмабди. Али Кушчидай шогирдлари бор экан, унинг асарлари изсиз йуколмайди. Факат ипакдай майин мезонлар сузиб юрган бу маъсум далалар, хазон тушалган ярим ялангоч боглар, шувок ва ёвшан билан копланган бу кунгир кирлар, харир туман куйнидаги юксак тоглар… Булардан жудо булмок… Ё раб! Яна уша уй, уша гам-андух! Узинг сабот ато килгайсен, халлоки олам!..

Унинг хаёлини от туёкларининг дупури булди. Оркадаги кирдан икки сувори кул силкитишиб куюндай учиб келар, адир тепасида эса, учинчи отлик куринар, у хам сипохми, йукми, билиб булмас эди.

Мирзо Улугбек нечундир юраги увишиб, отининг жиловини тортди. Куюндай учиб келган суворилар купикка чумилган аргумокларини аранг тухтатишди. Булик корабайир минган, кузлари кисик, мугул башара сувори камоли эхтиром билан кул ковуштириб, салом берди. Иккинчи сипох хам кулларини куксига куйиб, таъзим килди.

  • Аълохазратлари яхши ниятларига етиб, хажлари кабул булгай! Хак тао- ло умрларини бокий килгай!

Ясовулнинг ширин ишшайиб, узун дуо килишларида аллакандай сирли ва совук бир нарса бор эди. Мирзо Улугбек юрагидаги шубхани кувишга уриниб, илжайган булди.

  • Дуои жонларинг мустажоб кабул, углонлар! Хуш, сузланг. Ё дуо килмок ниятида Самарканддан от чоптириб келдингларму?

Мугул башара ясовул яна тавозе билан бош эгди.

  • Дуо бирла шахзодаи жувонбахтнинг сиздай падари бузрукворига йуллаган саломини келтирдим…
  • Хуш?
  • Шахзодаи жувонбахтнинг тилаги шуким, сиздай зоти олий киблагохдни уз номига ярашук иззат-икром ила кузатмокдур!

Мирзо Улугбек ясовулнинг кийик кузларига тик бокди.

  • Шахзодаи жувонбахтга бориб айтгайсен: Мухаммад Тарагай тахтга ултирмокка эмас, Маккаи мукаррамага йул тутгандур. Бу яхши ниятни кунглига жо килиб, хажга отланган осий бандага шон-шавкат даркор эрмас- дур, углон!
  • Боракалло сизга, валинеъмат! Ва лекин шахзодаи жувонбахт сиздай зоти олийнинг факир бир гадодай Мовароуннахр сархадидан чикиб кетмогини тахт ва салтанат шаънига нолойик деб биладурлар. Ул сохиби тож сизга уч туя озик-овкат ва саруполар инъом этдиларким, бу карвон субхидам келадур. Ушал дакикагача мана шу кишлокка… – Ясовул камчиси билан чап томондаги кир ёнбагрига жойлашган кичик бир кишлокни курсатди. – Тунамогингизни лут- фан илтимос этадурлар…

Мирзо Улугбекнинг кузи яна оркадаги кирда от уйнатиб турган одамга тушди. Нечундир у амир Султон Жондорга ухшаб кетди-ю, кунглига яна кора шубха ёпирилиб келди..

  • Анов ким? Амир Жондор эмасму?
  • Амир Жондор? – кулди мугул башара сувори. – Амир Жондор не килади катта йулда.

Ясовул ундан розилик сураб турмай, отининг бошини кишлок томонга бурди. “Водариг! Бошимда тагин не савдолар бор?.. Шахзодага не керак? Мовароуннахрдан хайдади. Тожу тахт, салтанат – барини олди. Алхол уз холимга куйса булмасму?..” Мирзо Улугбек бошини кутариб узок тогларга каради, каради-ю хаёлига яна бояги уйлар келди:

“Нечун бунчалар титрайсен, эй Мухаммад Тарагай? Бундан ёмон не булур? Бошинг кетурми? Она юртинг, суюкли элингдан айрилиб, ёт элларда дарбадар булиб улгунча, уз тупрогингда улганинг аъло эмасму! Нечун калтирайсен, Мирзо Улугбек?” У одатдагидай узидан киноя килиб кулган булди. Лекин юрагига куйилиб келаётган аллакандай кора шубха гуё осмонни коплаётган кора булут- дай тобора куюклашиб борарди. Факат кишлокка якинлашиб, ховлилар устида сузган харир кукимтир тутунни курганида, кечки подадан кайтган сигирларнинг букириши, болаларнинг йигиси, куйларнинг маъраши кулогига кирганда, димогига эса тандирдан узилган иссик нон хиди “гуп” этиб ургандагина, миясини чулгаб олган кора хаёллар сал таркаб, фикри равшанлашгандай булди…

От чоптириб, илгарилаб кетган суворилар уларни кишлок чеккасидаги ховли олдида кутиб олиб, ичкарига бошлашди. Ховли ички-ташки булиб, ички ховлининг турида олди айвон пасткамгина уй бор эди. Суворилар хонадонни хайдаб чикишганми, бошками, ишкилиб, ховли хам, уй хам бум-буш, хаммаёк сув куйгандек жим-жит эди. Суворилар Мирзо Улугбек билан хожининг юкларини ички ховлига олиб кириб бердилар-да, отларни етаклаб каёккадир чикиб кетди- лар. Мирзо Улугбекнинг хамрохлари ташки ховлига жойлашган, улар инларига кириб кетган каламушлардай жимиб колган, у ердан тик этган товуш эшитилмас эди. Бу жимлик ва кимсасизликда аллакандай мудхиш бир нарса бор эди. Боя сал таркаган кора шубха кайта ёпирилиб келаётганини сезган Мирзо Улугбек, майда-чуйда юмуш билан овунишга тутинди. Хуржунларини коронги хонага олиб кирди, токчадаги мойчирокни ёкди. Сунг, оппок олтой пустинини елкасига ташлаб, ховлига чикди. Ховлининг бир четида курук шох-шабба уюлиб ётар эди. Мирзо Улугбек ичкарида куйманиб юрган хожини чакирди.

– Кани, хожим, хаж йулида захмат чекмок савоб булур. Гулхан ёкиб иси- найлик.

Улар уйга бир кучок курук шох-шабба олиб кириб, танча урнига гулхан ёкишди. Курук буталар гувиллаб ёниб, хонага сал файз киргандай булди.

Намозгар пайти якинлашмокда эди. Мирзо Улугбек тахорат олгани турди-ю ховли эшиги шараклаб очилганини эшитиб, сесканиб кетди. Зум утмай уй эшиги хам шараклаб очилиб, остонада эгнига узун кора чакмон, бошига катта кора тел- пак кийган, ягриндор бир одам пайдо булди. Гулхан шуъласида унинг бурни пучук тунд юзи, кора телпакли катта боши кора кузгундай вахимали куринди. Мирзо Улугбек уни каердадир учратган эди.

“Саид Аббос!” – Мирзо Улугбек уни таниб, урнидан сакраб турди. У бор кучини йигиб, Аббоснинг куксига зарб билан мушт урди. Лекин Сайид Аббос тебраниб кетса хам, узини тутиб, Мирзо Улугбекнинг ёкасидан гип бугди. Шу пайт эшик яна шараклаб очилиб, уйга мугул башара сувори отилиб кирди-да, аълохдзратларига ташланди.

“Хожи кайда? Бу малъунларнинг муддаоси не?” – Мирзо Улугбекнинг кузи ярим коронги хонанинг бурчагига тикилиб олган хожига тушди. Хожи боши- ни чакмонига буркаб, гужанак булиб ётар, булаётган олишувга карамас эди. Са­йид Аббос билан мугул башара сувори Мирзо Улугбекнинг кулларини оркасига кайириб, ховлига судраб чикишди.

Поймол булган гурур ва хакорат туйгусидан ларзага тушган Мирзо Улугбек лабларини тишлаб, инграб юборди. “Ё парвардигори олам! Худди курбонлик куйдай судрайдилар. Кайси ёзукларим учун бу надомат, бу хурлик?.. Кайдасен, углим Али? -Али Кушчини эслаши билан кузига яна ёш келди. – Аттанг! Боя нечун уни оркага кайтарди? Бу нобакор шахзоданинг кул остидан чиккунча бирга бул деса булмасмиди?”

Мирзо Улугбек якинлашаётган оёк товушини эшитиб кузини очди, очди-ю тубсиз осмон каърида, тез учиб утаётган кора булутлар орасида милт-милт ён- ган юлдузларни курди. Миясида нимадир ярк этиб, кенг даштда, бобосининг кароргохида утган илик бир окшом эсига тушди. Куз олдига тепаси очик ипак чодир ёнида бошини силаб утирган момоси Сароймулкхоним келди. Момосининг куш-куш олтин узук такилган оппок нозик бармоклари куш парларидай майин, кулоги остида янграган овози арик жилдирашидай ёкимли эди: “Уйкунг келмаса юлдузларни томоша килгайсен, кулуним. Юлдузлар – осмонда учиб юрган худо- нинг фаришталаридур! Фаришталар мехрибон буладур. Уйкунг келмаса юлдузлар- га карайсан, тойчогим…” Мирзо Улугбек упкаси тулиб, калима келтира бошлади, лекин куз ёши аралаш тепасига келиб тухтаган Сайид Аббоснинг кора кузгун важохатини, боши узра кутарган киличини курди, курдию ижирганиб кузларини юмаркан: “Алвидо, Али! Умидим ёлгиз сендан! Илохим менинг бошимга тушган бу савдолар сенинг бошингга тушмагай!.. Ё раб, ёзугим недур маним?” деб пичир- лади.

Савол ва топширикдар:

  1. Отасига карши бош кутарган Абдуллатиф томонидан хибсга олинган Мирзо Улугбекнинг мураккаб рухий холатини англашга харакат килинг.
  2. Темурийзода Мирзо Улугбек учун султонлик тахтидан кетиш осонми? Боболаридан мерос колган хокимиятни саклаб колишга нималар тускинлик киляпти?
  3. Улугбекнинг бошига келган мусибатлар бобоси Амир Темурнинг бошка эл, бошка улусларда килган катлу киргинлари учун кук юборган бир жазо эмасми, деб уйлашида жон борми?
  4. Мовароуннахр ва Хуросон юртини бошкарган Амир Темур ва темурийзодалардан Мирзо Улугбек нимаси билан фарк килади?
  5. Угли Абдуллатифнинг падаркуш деган тавки лаънатга колиши хавфи нима учун Мирзо Улугбекни хамма нарсадан купрок ташвишлантиради?
  6. Ракиблари кулида кугирчок булган угли Абдуллатифни Мирзо Улугбек нима учун тахт вориси сифатида кура олмайди?
  7. Патир ичида келтирилган мактуб Мирзо Улугбекни кандай адоксиз уйларга солди?
  8. Кеш йулида юртидан чикиб кетаётган Мирзо Улугбекнинг рухий холатини тахлил килинг.
  9. Улугбекни кувиб етган сувориларнинг максади нима эди?
  10. Нима учун Мирзо Улугбек сунгги лахзаларда шогирди Али Кушчи билан видолашди?

И. Сиз Мирзо Улугбекни катл олдидан кандай холатда куриб турибсиз?

“Боги майдон”ни бир сайр килиб келиш ниятида чиккан Мирзо Абдуллатиф, богни кургач, Куксаройга кайтгиси келмай колди. Пешинда куйган жаладан кейин бог гуё чумилган келинчакдай очилиб кетди. Ёмгирда ювилган дарахтлар, хиёбонларнинг икки ёнида саф тортган сарвлар аллакандай мулойимлашиб, яш- наб, булакча бир гузаллик касб этди. Арчалар орасида товланган ок, сарик, на- фармон ва кизил гул косачаларини лим-лим тулдирган тиник томчилар, гуё нафис пиёлачаларга куйилган майдай гул-гул ёнди, борликни булбул хониши тутди. Гуё хар бир шох, хар бир япрок тагига яшириниб олган булбуллар тобора авжга чикар, бошка хамма кушлар овозини босиб, яйраб-яйраб тулиб-тошиб сайрашарди.

Абусаид Мирзо кочганидан кейин яна васваса босиб, уйку курмай изтиробда юрган шахзода гуё кунглидаги барча ташвиш ва гам-андухлардан сокит булгандай енгил тортди. Майин кизил кум сепилган, бехад катта богнинг энг хилват жойла- ригача олиб борадиган хиёбонларни, хилол ва юлдузлар шаклида ясалиб, булакча бир мехр билан парвариш килинган муъжаз гулзорларни айланаркан, шахзода бо- лалик ва усмирлик чогларида бу гулгун масканда утган маъракалар, дабдабали туйлар, хушовоз хонандалар, товусдек раккосалар иштирокида берилган базми жамшидлар эсига тушиб, нечундир кузига ёш олди. Едида бор: кайси бир ул- кан маъракага у олис Хуросондан жаннатмакон бобоси Шохрух Мирзо билан бирга келганди. Худди мана шундай илик куклам пайтлари эди. Камида бир ту­ман сувори кузатиб келган бу катта карвоннинг бошида, устига ипак соябонлар тутилган кобулий араваларда, энагаси Гавхаршодбегим канизагу жориялари билан савлат тукиб утирарди. Юзларига харир ипак дурра ташлаб олган гузал канизлар шахзоданинг юрагани жазиллатар, у дам от уйнатиб соябонли арава- лар атрофида гир айланар, дам аргумогини аёвсиз камчилаб, йирок-йирокларга чоптириб кетарди. Бобоси Шохрух Мирзо тез юришни ёктирмас, у энг якин мукарраблари, хусусан, уламолар ва дин пешволари билан сухбатлашганича, кар­вон бошида отини секин йурттириб борар, лекин невараларининг шухликларини такик этмас, билъакс, улар от уйнатиб, киличбозлик килиб юрганларини курса хушнуд булиб кулиб куяр эди. Кечкурунлари эса, катта карвон кенг даштда, булик утлокларда кунар, кир ёнбагирларига ранго-ранг ипак чодирлар тики- лар, хаммаёкда лов-лов гулханлар ёнар, Хиротнинг машхур баковуллари барра кузилардан кабоб килишар, доривор утлар солинган хушбуй шурвалар пишири- шар… Шунда коронгиликка чумган кенг дашт улкан лашкар кароргохини эслатиб, шахзоданинг хаёлини олиб кочар, юрагида жушкин, пуртанавор истаклар уйготар эди. У гох даштдаги отларнинг кишнашига, гох якин чодирлардаги гузал канизак- ларнинг майин кулгиларига, зеб-зийнатларининг нафис жаранглашларига кулок солиб, осмонга сочилган бехисоб юлдузларга тикилиб ётаркан, олам бегубор, ёруг бир маскан булиб туюлар эди унга. Юраги улуг жангу жадаллар, дабдабаю асъасалар, шон-шавкату тожу тахт ишкида ёнар, лекин бу тожу тахт унга шон- шавкату улкан бахт эмас, бундай гурбат ва изтироб келтирар, деган хаёл егги ухлаб тушига хам кирмас эди. Кошкийди, уша бегубор успиринлик йиллари бир дакикагина кайтиб келса?..

Шахзоданинг дилини маъюс, аммо хар кунги мудхиш туйгуларга ухшамаган, аллакандай покиза хислар чулгаб олди. Шах.зода мажрух калбини илик нурга йугирган бу эсдаликлар олами билан видолашгиси келмай бир-бир босиб “Чил устун”га кайтди. Кун ботганми, йукми, билиб булмас, лекин деворлари кук, сарик, пуштиранг хитой кошинлари билан безатилган “Чил устун” кошонаси гуё улкан бир гулхан ичида колгандай ял-ял ёниб кузни олар, факат кошонанинг турт бурчагидаги ложувард минораларгина булакча жилоланиб, оловга буй бер- маган тош устунлардай бу ажиб гулхандан ажралиб турарди…

Шахзода кошона олдида кул ковуштириб турган махрамлар ёнидан утиб, ок мармар зинанинг пилапояларини бир-бир босиб, иккинчи ошиёнага чикди. Ик- кинчи ошиёнанинг зархал безаклардан чараклаб кетган серхашам хонасида уни балхлик занжисифат саройбон кутиб олди. Шахзода унинг таъзимига эъти- бор хам бермай айвонга чикди. Четларига уймакор панжара ясалган катта айвонга ипак курпачалар тушалган, уртадаги хонтахтага баркаш-баркаш ноз-неъматлар куйилган эди. Бу ердан, тепаликка курилган бу кошонанинг айвонидан, ёмгирда чумилган куз илгамас улкан бог, кизил кум сепилган хиёбонлар, хилол ваюлдуз шаклидаги гулзорлар янада гузалрок, янада сулимрок куринарди. Олисда, Кухак кирининг ортида, харир кукиш туман орасидан кутарилган юксак тоглар кузга чалинар, Самарканд дарахтлар орасидан аник куринмас, лекин берирокда, яшил япроклар орасида, яна бир юксак бино кузни камаштириб чараклар, бу – шафак жилоланган расадхона пештоклари эди…

Шахзоданинг хаёлини саройбоннинг журъатсиз овози булди:

-Давлатпанох, авф этгайлар. Кайтмок даркор. Тезда доруссалтана дарвоза- лари беркиладур…

“Дарвоза беркиладур?.. Йук, у Куксаройга кайтмайди. У букун шу богда, шу кошонада тунайди. Шояд бу богда тунаб, юрагини эзган мудхиш васвасадан кутулса, шояд!..”

  • Мусаллас борму? – деди шахзода кузларини юксак тоглардан узмай.

-Бор,давлатпанох…-Саройбон оёк учида юриб,мехмонхонагакирибкетди- да, дархол кайтиб чикди. Шахзода унга карамаса хам кузачадан куйилаётган шаробнинг култиллашини эшитди.

  • Мархамат килгайсиз, давлатпанох…

Шахзода гулдор хитой косачада кип-кизил ёниб турган куюк майни бир кутаришда сипкариб, “тагин” деб имо килди. Иккинчи кадахни хам бушатиб, саройбонга кайтариб бераркан:

  • Букун шу жойда тунаймен, – деди. – Баковуллар борму?
  • Хизматингизга мунтазирдур, давлатпанохим…
  • Айт, бедана кабоб пиширсинлар!
  • Бош устига…
  • Тухта! – шахзода кулимсираганича саройбоннинг кулидан гулдор чинни идишни олиб, хонтахтага куйди. Унинг дилида кандайдир лиги бир тилак, шухлик, сафо истаги тугилган эди.
  • Куксаройга чопар юбор! Харам бекасига айтсин: беш-олтита ёш каниз- лар билан хонандаларни олиб, дархол етиб келсин… Укдингму? – шахзода яна кулимсираб, саройбонга куз кисди:
  • Букун, бирга айш киламиз. Канизлар орасидан кунглингга ёкканини танлаб оласен!..
  • Тасанно, давлатпанохим! – Саройбон кулимсираб, оркаси билан юриб чикиб кетди.

Шахзода мунаккаш чинни идишдан яна бир пиёла май куйиб ичди-да, хонтахтадаги ноз-неъматлардан бир-икки чукилиб, ипак курпачага ёнбошлади…

Боглар ортидаги шафак сунган, осмонда, сийрак булутлар орасида илк юлдуз- лар ёнган эди. Пастдан саройбоннинг уктам овози, дукур-дукур оёктовушлари эши- тиларди. Сал утмай, бу овозлар хам тинди-ю, кошона теран сукутга чумди. Шахзода бутун аъзойи баданига рохатбахш бир нарса куйилиб, бугин-бугинларигача бушашиб, майинлашиб бораётганини сезди-да, бошини парку ёстикка ташлади, кузлари илиниб бораркан, кунглидан: “Шояд шу бугун барча гурбатлардан халос булсам!” деган фикр утди. Лаблари пичирлаб: “Ё раббим! Уз хифзи химоятингда саклаб, рахм-шафкатингни дариг тутмагайсен!” деб куйди.

Шахзода туш курди. Гуё Куксаройда, харамхонага ёндош урдадай кенг, мухташам хонада катта базми жамшид кураётган эмиш. Базмга барча амирлар ва нуфузли беклар, девон ва сарой махрамлари ва шахзоданинг энг якин мукарраблари йигилган эмиш. Баковуллар олтин баркашлардан таом устига таом тортишар, май дарё булиб окар эмиш. Пойгахда утирган машхур созандалар жон олувчи дилра- бо куйлар чалармиш, хонанинг туридаги харир парда оркасида эса ярим ялангоч нозанинлар зеб-зийнатларини ёкимли жаранглатиб, нозу карашмалар билан минг макомда хиромон килармиш… Тусатдан эшикдан амир Султон Жондор тархон кириб, саждага бош эгармиш. Шахзода амир Жондорни куриб, урнидан туриб кетармиш:

-Ушланглар бу фитначини! – деб бакирармиш. – Бу каззоб доруссалтана- да яшириниб, бизга чох казиб юргандур!

Турда утирган бир неча амирлар уринларидан сакраб туриб, киличларини ялангочлар эмиш. Лекин амир Жондор бунга парво килмай, шахзодага юзланиб яна таъзим килармиш.

  • Пуштипанохим! Факир фитна-фасоддан йирок садокати зохир кулингиз- дурмен! -дермиш.
  • Содик кулим булсанг кайларда юрибсен, баттол? – деб бакирар эмиш шахзода.
  • Садокати зохир кулингиз сиздай валинеъмат пуштипанохимга кийик овлаб, тогларда юрган эдим. Букун бир кийикнинг бошини келтирдим! Уни есангиз барча гурбат, барча хасталикдан фориг булиб, кушдай енгил тортасиз, давлатпанох! – Амир Жондор шундай деб, эшикдан кимнидир имлаб чакирармиш. Хонага дастурхон ёпилган катта олтин баркаш кутариб, нотаниш бир навкар кириб келармиш. Амир Жондор унинг кулидан баркашни олиб, шахзодага узатармиш:
  • Барча дардингизга даво буладур, татиб куринг, давлатпанох!

Шахзода баркашни олиб, дастурхонни очармиш. Олтин баркашда… конга буялган унинг уз боши тиржайиб ётармиш!.. Баркаш кулидан тушиб, конга буялган боши ерга юмалаб кетармиш…

Шахзода дод солиб кичкирганича… уйгониб кетди. У тушидагина эмас, унгида хам дод солиб бакириб юборди чамаси, чанг ва сетор овози келаётган ёндош хонадан балхлик саройбон билан яна бир махрам югуриб чикди. Улар чикканда, шахзода, унг кулида ялангоч килич, чап кули билаи айвоннинг усту- нини кучоклаганича сармаст одамдай чайкалиб турар, унииг бу туриши, олазарак кузлари, бутун важохати шундай мудхиш эдики, югуриб чиккан саройбон билан махрам якин келолмай бусагада тухтаб колишди.

-Сиз… сизга не булди, давлатпанох?

Балхлик саройбоннинг таниш овози шахзодани хиёл хушига келтирди. У хозир курганлари туш эканини эндигина тушуниб, бушашиб кузини юмди. Лекин кузини юмиши билан нигохи олдида яна олтин баркашда тиржайиб ётган уз боши келиб, бир иргиб тушди-ю, килич ялангочлаганича каршисида турган са­ройбон томон юрди. Саройбон билан унинг оркасига яшириниб олган махрам, саросима ичида узларини четга олишди. Бошидаги тождор телпаги бир томон- га огиб кетган, кузлари кинидан чикаёзган шахзода гандираклай-гандираклай чарогон хонага кирди. Пойгахда кути учиб турган бир неча машшок ва хонанда- лар уни куриб, узларини зинадан пастга отдилар, турда, ипак парда оркасида бир- бирларининг пинжларига кириб олган канизаклардан бири додлаб юборди.

  • Йукол! – бакирди шахзода пойгахда тухтаб. – Йукол бу даргохдин!

Ярим ялангоч канизлар, гуё хурккан кийиклардай, бир-бирларини туртиб- суришиб, мармар зиналардан пастга отилишди.

Шахзода уларнинг диркиллаган оппок танларидан кузини олиб кочаркан: “У ерда хам ялангоч канизлар, бу ерда хам ялангоч канизлар – деган фикр хаёлидан утди. – Эй дариг! Тушимми бу ё унгимми? Бошимда яна не савдолар бор, халлоки олам!..”

Чарогон хона уни хиёл узига келтирди. У киличини кинига солиб, хонанинг уртасида тухтади. Лекин юраги хамон гурс-гурс урар, нафаси етмай хансирар эди…

“Оллога шукурким, туш экан. Туш! Лекин конга буялган уз боши!.. Эй, дарит! Осий банданг бошига татин не савдолар соласен? Такдир нени раво курадур?”

“Такдир” сузи шахзодага негадир мавлоно Али Кушчини эслатди.

“Филхакикат, ул жомиул улум[1] зойича куриб, шахзоданинг такдирини сузлаб бермоги лозим эди!” – Шахзода кузлари бежо ёниб, эшикда котиб турган занжи- сифат саройбонга каради.

  • Дархол Куксаройга чопар йулла! Мавлоно Али Кушчини олиб кайтсин!
  • Давлатпанох! – Айвон эшигида турган саройбон журъатсизгина одимлаб, ичкарига кирди. – Тун ярмидан ошмиш. Доруссалтана дарвозалари ёпилгандур!

Шахзода калтирок босиб, унга томон юрди.

-Чопарнинг илкига ёрлик битиб, мухр босиб бер! Ёхуд узинг бирга бор! Бас! Мавлонони ер остидан булса-да, дархол топиб келасен. Укдингму?

Саройбон жимгина бош эгганича пастга тушиб кетди.

Шахзода холсизланиб деворга суянди. Мудхиш куркув уни карахт килиб куйган, у холдан тойиб “шилк” этиб йикилиб тушишга тайёр, лекин йикилиб ту- шишдан куркар, зеро, кузини юмса олтин баркашда конга беланиб тиржайиб ётган уз бошини куришини билар эди. Нигохи олдидан кетмаётган бу дахшатли манза- рани унутиш умидида у яна бир пиёла май ичди. Лекин аксига олиб, бу сафар му- саллас унинг юрагини баттар увиштирди. У гуё эшикдан хозир амир Жондор кириб келадигандай, кириб келиб дастурхон ёпилган машъум баркашни узатадигандай, яна бир лахза гарант булиб турди. Бутун вужуди кулокка айланиб, пастдаги овоз- ларга кулок солиб котиб тураркан, олазарак кузлари тусатдан токчадаги китоб- ларга тушди. Айвонга чикадиган эшикнинг устидаги куббасимон токчага терил- ган бу китобларга, афтидан, хеч ким тегмаган, уларнинг кук, сарик, кизил чарм жилдлари олтин кандилга терилган шамлар шуъласида хил-хил жило таратиб камалакдай товланарди.

Шахзода нигохи олдидаги совук манзарани кувиш умидида кук чарм жил- дига зархал безак солинган калин китобни олди: Низомий Ганжавий!..

Шахзода ёшлигида, мадрасада, таълим олиб юрган чогларида Низомийнинг мусикадай тиник шеърларини, пурхикмат ривоятлари ва достонларини куп муто- лаа килган эди. Шу сабабданми, шахзоданинг дилида умидга ухшаш кандайдир бир нарса “милт” этди. Гуё хаёлини чулгаб олган мудхиш жумбокка Низомий Ган- жавийдан жавоб топадигандай шоша-пиша китобни очиб, биринчи мисраларига куз югуртирди, югуртирди-ю, худди бошига огир гурзи тушгандай чайкалиб кет­ди. Куз олди коронгилашиб, кук чарм жилдлик огир китоб, худди тушида курган олтин баркашдай, кулидан сирпаниб тушиб, йиртик вараклари гиламга сочилиб кетди…

Ё раб! Хозир китобни очганда дафъатан кузи тушган илк мисралар… туши- да курган конли калладан хам дахшатли эди… Шахзода юрагини чангаллаганича кузини юмди, лекин зархал харфлар билан битилган сирли мисралар худди бояги конли калладай куз олдидан кетмай, оловдай ловиллаб турарди. Шахзода дилига дахшат солган бу икки байтни охиригача укидими, йукми, узи хам билмас эди. Лекин ундаги “Падаркуш… тожу тахт, олти ойдан ошмайдур…” деган сузлар худди киздирилган темир билан уйиб ёзилгандай миясини жаз-жаз куйдириб, нигохи ол- дида ял-ял ёниб турарди. “Падаркуш… тожу тахт… олти ойдан ошмайдур…”

“Унинг тахтга утирганига неча ой булди?.. Шаъбон ойи эди. Букун раббиул аввал[2]… олти ой… булмиш!”..

Шахзода тургаи жойида гиламга тиз чукиб, саждага бош куяркан, куксидан аччик фарёд аралаш бир нидо отилиб чикди:

“Осий бандангга узинг шафкат килгайсен, эй парвардигори олам! Ва лекин ёзугим недур? Кудратингга шак келтириб, хак йулидан тойган ул бетавфик га- лаи сакларни катлу ом килганимми? Бединлар битган макрух китобларни утга ёкканимми?..

Осий бандангга аён кил, ёзуги недур унинг, недур?”

Шахзода ер упганича кукка тавалло килиб, рахм-шафкат тилар, юм-юм йиглаб, телбаланиб алланималарни сузлар эди…

* * *

Саккиз юз етмиш иккинчи хижрий йилнинг куз кунларидан бири эди. Нонушта- ни Самаркандда килиб йулга чиккан юз туялик катта карвон пешинда Доргомдан утиб, бепоён ялангликка чикиб олди. Бир-бирига туташиб кетган боглар, гавжум кишлоклар ортда колди, олдинда, то олис-олислардаги довон тогларигача теп- текис дашт ястаниб ётар, факат у ер-бу ердагина ясен тепаликлар, ярим хароба кухна кургонлар, беш-олти уйдангина иборат кичик-кичик кишлоклар кузга чали- нар эди.

Карвоннинг бошида, буйинларига офтобда ялт-ялт этган мис кунгироклар осилган нортуяларнинг олдида турт нафар сувори от уйнатиб борар, карвоннинг охирида хам турт нафар навкар кузатиб келар эди. Карийб ярим фарсах жойга чузилган бу катта карвон ахли орасида зарбоф ва кимхоб тун кийган савдогарлар, бола-чакаларини соябон араваларга утказиб, узлари от уйнатиб бораётган кибор зодагонлар, эшак ва хачир минган фукаро ва хатто бошларидаги кулохдарини теб- ратиб, хамду сано укиб пиёда кетаётгаи дарвешлар хам бор эди. Карвонни кузатиб бораётган бу оломон орасида бошларига мударрислар киядиган учли кора бахмал такя кийиб, устидан енгилгина дастор ураган, эгниларига эса кора чак- мон устидан енгсиз ок жома кийган икки киши кескин ажралиб турар, улардан бири етмишларга бориб колган булса хам, куринишидан бардам, калта киркилган кордай оппок соколи узига хуп ярашгаи, нигохи уткир, хушсурат бир чол, ик- кинчиси элликлардан ошган, лекин сокол-муйловига деярли ок тушмаган бир муйсафид эди.

Саман отини бир меъёрда йургалатиб бораётган котма, хушкомат чол корамагиздан келган шиддатли чехрасига ярашган калин кошларини чимириб, дам оркага, боглар ортида колган Самаркандга тикилар, дам унг кулдаги Ургут тогларига кадалиб-кадалиб карар, у бир нимадан безовталанаётганга ухшар, чукур ботган уйчан кузларида хам теран-бир кайгу, хам аллакандай тараддуд сезилиб турарди…

Карвон олдиндаги ясси кирга чикиб, олисда “Карокчи тепа” деган кишлок куриниши билан чол отининг бошини чапга буриб, катта йулдан узоклаша бош- лади. Унинг оркасидан ёнидаги шериги хам отининг бошини бурди. Лекин улар йулдан узоклашмаган хам эдиларки, отлик навкарлардан бири оркаларидан кувиб етди.

  • Мавлоно Али Кушчи? Кайга йул олдингиз?

Олдинда бораётган ок соколли хушкомат чол угирилиб каради. Унинг кузлари кисилиб, лабларига истехзоли табассум югурди:

  • Куркманг! Кочмок ниятим йукдур! Зеро, бу юртдан кетмокни уз идроким билан ихтиёр этганмен.

Ясовул хижолат чеккандай томок кириб:

  • Карвондан колиб кетасиз, деб куркамен, мавлоно, – деди.
  • Карвон “Карокчи тепа”да тунайдими?
  • Балли!
  • Бир раъкат намоз укиб, кувиб етамен.

Ясовул истар-истамас отининг бошини буриб, катта йулда узоклашиб бора­ётган карвонни кувиб кетди.

Али Кушчи кафтини кошларининг устига тутиб, Ургут тогларига узок тикилиб турди, сунг дардли хурсиниб отдан тушаркан:

  • Мавлоно Коший! – деди ёнидаги шеригига юзланиб. – Мирам Чалабий шу ерга келур. Унинг йулини пойлаб турсангиз. Камина хозир кайтамен…

Али Кушчи отининг жиловини Мансур Кошийга ушлатди-да, узи кир ёнбагридаги шу вокзорга караб кетд и… “Эй дариг! Худди уша жой. У ша пасткамл ик! ” Ха, ушанда хам худди мана шундай кун ботай-ботай деб турган кечки пайт эди. Кеч куз булса хам, осмон бегубор, кун илик эди… У махалда рахматли Каландар Карнокий хам хаёт эди. Улар олдин сипохлардан хадиксираб пастга, пистирмага кочган, кейин эса, устодни таниб, отларнинг бошини оркага бурган эдилар, устод хам – покиза рухи гулшани бакода[3] масрур булгай! – устод хам уларни таниб от чоптариб келган эди. Улар худди мана шу шувокзорда узок кучоклашиб турган, устод кузида халка-халка ёш, унга сунгги васиятларини айтган, сунгги тилакла- рини сузлаб, видолашган эди. Эртасига эса, машъум хабар доруссалтанани, наинки доруссалтанани, буткул Мовароуннахрни зир титратган эди.

Эвох! У замонларга сал кам йигирма йил булибди! Бу орада канча сувлар окиб кетди. Не-не ходисалар юз берди, не-не одамлар оламдан утди. Аммо бу ер, бу осмон, харир туман билан уралган бу юксак тоглар… ушанда кандай булса шун- дай турибди. Гуё йигирма йил эмас, йигирма кун хам утмагандай, устоднинг махзун чехраси, гам тула уйчан нигохи хамон куз олдидан кетмайди. Бир зум кузини юмса унинг босик, мунгли овозини эшитгандай булади… Ушанда, бундан йигирма йил мукаддам, устод мана шу пасткамликда туриб, Али Кушчи билан сунг бор ви- долашганида, бу элга кайтмок, бу юрт, бу масканни курмок насиб буладими, йукми, деб гам чеккан, бу уй, бу ташвишдан кунгли вайрон эди. Мана энди унинг узи хам шу уй, шу гам билан банддур. Самарканддан кетмокка ахд килгандан бери, бу гам туну кун хаёлидан кутарилмай, юрагини кон килади. Лекин не чора? У кутлуг зот оламдан утгач, Мовароуннахр осмонини чулгаган зулмат булутлари таркармикин, деган умидда йигирма йил утди. Йигирма йил зулмат ичида яшаб булса хам, устод­нинг васиятларини руёбга чикармокка уринди. Бидъат ва хурофот маддохдаридан яшириб, устоднинг китобларига шархлар битди, илми риёзиёт ва илми фалакиёт бобида рисолалар ёзди, кискаси, устод ёккан шамини учирмасликка уринди… Гох Абусаид Мирзо, гох эшон Ахрор хуфиялар юбориб, яширилган китобларни топиб беришга даъват этишди, бирда катта рутбалар ваъда беришса, бирда тахдид килишди. Али Кушчи барига чидади. Йукчиликда яшаса хам катта инъомларга уч- мади, устодга берган сузидан кайтмади, сир-асрорини очмади. Лекин бундан не фойда? Устоднинг илми фалакиёт бобида яратган буюк асарлари жахон илм ахлига хамон бориб етмади. Шу пок ният, Мирзо Улугбек битган рисолалар- ни, илм бобида улуг кашфиётларини жахонга таратмок, илм ахдига етказмок нияти энди уни она юртини ташлаб кетмокка ундади. Она юртини? Йук, у киндик кони тукилган бу тупрокни, барча аждодлари, суюкли энаси Тиллабибининг хоки ёт- ган бу юртни эмас, элни зулмат куйнига ташлаган хоконларни, илм ахлига килич кутарган жохил гумрохларни тарк этмокдадур! У устоднинг асарларини жахон илм ахлига етказолмай улиб кетмасам, деб курккан эди, хайрият, Абдурахмон Жомий билан Мир Алишер Навоий хазратлари Хиротда туриб ёрдам кулларини чуздилар. Мовароуннахр сархадидан чикмокка ижозатнома олиб бердилар. Мав- лоно Али Кушчи у зоти шарифларга кунглида тахсинлар айтиб, дуо килиб йулга шайланди… Аммо… яна уша уй, уша ташвиш унинг кунглини вайрон килди: киндик коним тукилган бу заминга, суюкли она юртимга, яхши-ёмон сал кам етмиш йил умр кечирган бу захматкаш элимга кайтиб келмок насиб булурми ё колган беш кунлик умрим дарбадарликда утиб, хоким мусофир юртида колиб кетурми, деган фикр уни ларзага солади, буни уйласа упкаси тулиб, кузига гилт-гилт ёш келади… Мана хозир хам, жаннатмакон устод билан сунг бор видолашган бу пасткамликни, унинг табаррук изи колган бу шувокзорни курганида кунгли бир хил булиб, тиз чукди-ю, киблага караб саждага бош эгди.

“Э, парвардигори олам! Мусофирликда бошимга не кулфатлар солсанг хам ро- зимен, аммо хокимни бу тупрокдан бебахра килмагайсен!..”

Мавлоно Али Кушчи кузларини юмганича кукка тавалло килиб узок утирди. Сунг, рахматлик уста Темур Самаркандий ясаб берган пулат пичоги билан ерни ковлаб бир сиким тупрок олди. Бу тупрокни кеча энаси Тиллабиби кабридан ол- ган бир сиким тупрокка кушиб, белига тугди-да, урнидан турди, тураркан, катта йулдан тушиб келаётган икки отликни курди. Отликларнинг бири Мансур Коший, иккинчиси уттиз беш-кирк яшар чамасидаги малла сокол, кузлари кум-кук ёш мударрис эди.

Ёш мударрисни курганида Али Кушчининг чех,расидаги махзунлик илик та- бассум билан алмашиб, отликларга пешвоз чикди. Уни курган ёш мударрис хам от­дан сакраб тушиб, кул ковуштирди.

  • Ассалому алайкум, устод!
  • Ваалайкум ассалом, углим Мирам! – Али Кушчи бир ёш мударрисга, бир эгар устидаги икки ёни каппайиб турган хуржунга каради. – Калай, “Аждар гор”да осойишталикми?
  • Осойишталик, устод осойишталик! – деди Мирам Чалабий мулойим ку- лимсираб, – Устоднинг сандигини очдим. Барча кулёзмаларидан бир нусхадан, “Зижи Курагоний”дан уч нусха олдим, устод…
  • Жаннатмакон Козизода Румий китоблари эсиигдан чикмадими, углим?
  • Йук, устод. Ул зоти олийнинг “Риёзиёт”идан бир нусха, Гиёсиддин Жамшид хазратларининг “Хандаса”сидан бир нусха олдим, устод…
  • Боракалло, углим! – деди Али Кушчи. – Барча сандиклар жойидами?
  • Жойида, устод!
  • Горнинг огзини яхши беркитдингми?
  • Беркитдим, устод…
  • Балли, углим. Хуржунни отимга юкла! – Али Кушчи харир туман ораси- дан элас-элас куриниб турган олис тогларга тикилди, гуё баланд чуккилар орасига яширинган “Аждар гор”ни курмокчи булгандай, узок кадалиб каради. Лекии кун ботган, бояги сийрак булутлар калинлашиб, тог чуккиларини коплаган эди.

Али Кушчи огир хурсиниб, каршисида бош эгиб турган шогирдларига каради, гуё уз-узига гапираётгандай охяста сузлади:

-Хануз хотирамда. Уша машъум кечадан сал олдин устод билан худди манату ерда учрашиб, видолашган эдик. Рахматлик устод бу нодир хазинани сакламокни факирга юклаган эди. Энди, камина буни икковингга, икковингни оллога топширамен… Абадул- абад эсларингда булгай: Мовароуннахр донишларининг акл дурдоналари йигилган бу ноёб хазина булгуси авлодларга, узок зурриётларимизга хизмат килур. Зероким, Мовароуннахр элини чулгаган бу зулмат канчалик чузилмасин, бир кун эмас, бир кун бу кора булутлар таркаб, офтоб чикажакдур… Ноумид шайтон, факир хам, Мовароуннахрни чулгаган бу зулмат таркаган кунда кайтамен, деган умиддамен. Ва лекин кайтмай мусофирликда оламдаи утсам… бу хазинани куз корачикларингиздай саклангиз, инонган шогирдларингизга топширингиз, улар хам уз шогирдларига топширгай. Ва шу йусин зурриётлардин зурриётларгаутиб, элимиз осмонигаофтоб чикканда яшайдурган бахтли авлодларимизга етиб боргай… Сенлардан тилайдургон бошка тилагим йук. Факир сиздай шогирдларимдан минг бор розимеи. Агарчи осий банда дилларингга озор берган булсам, кечиринглар.

  • Розимиз, устод.
  • Мингдан-мингрозимиз!..

Али Кушчи аввал Мансур Коший билан, сунг Мирам Чалабий билан кучоклашиб видолашди. Али Кушчи куз ёшларини яширмай юм-юм йиглаётган суюкли шогирди Мирам Чалабийни пешанасидан упаркан, устод Мирзо Улугбек хам кузи гирён, уни кучоклаб узок видолашгани эсига тушиб, томоги гип бугилди…

Мирам Чалабий билан Мансур Коший уни катта йулгача кузатиб куйишди. Али Кушчи тепага чиккунча оркасига карай-карай борди. Тепага чиккач, оёкларини узангига тираб, сунг марта оркасига каради…

Савол ва топширик^ар:

  1. Тожи тахтни эгаллаб олган Абдуллатифга нима учун тожи тахт, шон-шавкат улкан бахт эмас, гурбат ва изтироб олиб келди?
  2. Абдуллатифнинг ота улимидан кейинги васвасасию рухий кийнокдарини муаллиф кандай тасвирлаган?
  3. Шахзода нима учун бегубор успиринлик йилларига бир дакика булсин кайтгиси келди?
  4. О.Ёкубовнинг рухий тахлил устаси эканлигини Мирзо Улугбек ва Абдуллатиф рухияти тасвирлари билан исботланг.
  5. Нима учун Абдуллатифга хамма хиёнаткор ва хоиндай туюлаверади?
  6. Низомий Ганжавийдан укилган “Падаркуш… тожи тахт… олти ойдан ошмайдир…” сатрлари сизда кандай фикр уйготди? Байтнинг аслиятини топишга харакат килинг?
  7. Асарда гоя ва эътикодлар тукнашуви кайси образлар бахсларида уз ифодасини топган?
  8. Мавлоно Али Кушчини энг куп ташвишга солган фикр нима эди?
  9. Мирзо Улугбекнинг китоблар хазинасини Мансур Коший ва Мирам Чалабийларга топширилишида кандай рамзийлик бор?
  10. Агар сизга “Мирзо Улугбек”трагедияси асосида фильм суратга олиш топширилса, сиз кандай сценарий ёзган булардингиз? Мирзо Улугбек ролига кайси актёрни таклиф килар эдингиз?

Уйлаб куринг: тарихий хакикат билан асар мазмуни ухшашми?

[1] Жомиулулум – барча илмлар эгаси.

[2] Раббиулаввал – 1450 йил май ойига тугри келади.

[3] Гулшани бако – жаннат

Яна маълумот

KgnbIrJHVQVn3UM-bvT09b_d6I0v9LRi

Инглизчани биладиган маълимлар чикяпти, лекин дарс беришни билмайди” – IELTS’дан 12 йилдан бери дарс бераётган педагог билан сухбат

“Инглиз тилини урганиш мен учун эмас экан”. “Хар доим янгидан бошлайман ва яна ташлаб куяман”. …