Главная / Жамият / КИРГИЗИСТОННИНГ МАДАНИЙ ХАЁТИДАГИ ЯНГИ ОКИМЛАР

КИРГИЗИСТОННИНГ МАДАНИЙ ХАЁТИДАГИ ЯНГИ ОКИМЛАР

Маданиятнинг ривожланишидаги узгаришлар. Киргизистон Республикаси мустакиллигининг эълон килиниши маданият сиёсати- ни давлат фаолиятининг эпг мухим доираларидан бирига айлантир- ди. Декларация кадимий тарихи, факат узига тегишли маданияти, уз тили, урф-одатлари, удумлари булган киргиз миллатииинг генофон- дини, этносини, унинг миллий давлатчилигини, маданий ва тил мс- росларипи саклашга, республиканинг худудидан ташкарида яшаётган киргизларнинг миллий-маданий, маънавий ва тил эхтиёжларини каноатлантиришга, республикада яшаётган барча этносларнинг мада- ниятини, она тилини, миллий урф-одатлари ва удумларини саклашга ва ривожлантиришга гамхурлик килади деб эълон килди.

36

Бирок чукур иктисодий инкирознинг ва бозор иктисодиётининг бошоламон алангасининг огир шароитида давлатнинг маданиятга гамхурлик килиш имконияти кескин пастлади. Энди давлат аввалги- дак даражада пул маблагини ажратиб беролмай колди. Молиялаш- тиришнинг бошка воситалари (оталик, хомийлик, инсонпарварлик жамгармалари ва бошкалар) 1990-йилларнйнг бошларида анча куп эди. Шундай килиб, аввал маданиятни бошкарув партиянинг мафку- равий устиворлигига боглик булган булса, энди ундан кам булмаган маблаг куз карамогида колди.

Ижодкор интеллигенция фаолллигининг усиши.

1980-йилларнинг иккинчи ярмида Киргизистондаги ижодкор ин- теллигснциянинг жамоатчилик-сиёсий фаоллиги жонлана бошлади. Киргизистон Ёзувчилар Уюшмаси ва бошка ижодкор бирлашмалар фаол фукаролик нуктани эгаллашди. Ёзувчиларнинг форумларида лаврдаги долзарб масалалар, утмиптдан мсросга колган жамият хаётидаги дефор- мациялар тугрисида суз юритилиб, сталипизмнинг зарарли окибатлари танкид килиниб, тоталитар тузумнинг ёзилмаган курбонларини оклаш зарур дсб айтила бошлади.

  • й. Киргизистон Ёзувчилар Уюшмасининг талаби буйича мах- сус комиссия тузилиб, бу комиссия тайёрлаган асосий хулоса буйича Киргизистон Компартиясининг Марказий Комитета 1989-йилнинг 3-январида Молдо Килич (Шамирканов) билан Касим Тинистанов- нинг ижодий мероси тугрисида карор кабул килди. «Киргизистои КПМКнинг 1960-й. 5-январдаги “ Молдо Килич билан Касим Тинистановнинг ижодиётига бахо беришдаги хатоликлар тугрисида”ги карорини узгартириб, – XIX-аср охири- даги – ХХ-аср бошланишидаги таникли киргиз окинларидан бири, тилшунос-олим, уттизинчи йилларда ноконуний жазолапиш- нинг курбоии булган К.Тинистановнинг ада- бий мероси тугрисидаги тарихий хакикатни тартибга келтириш зарурлиги тугрисида КПнинг комиссиясининг хулосалари билап маъкул булинсин».

Аввал ёддан чикарилиб, мафкуравий томондан май килиниб ке- липган: Калигул, Арстанбек, Молдо Килич, Молдо Нияз, Нурмолдо. Алдаш Молдо, Молдо Багиш, Казибек, Осмонаали Сидик углининг. Белек Солгоноевнинг, Эшенаали (Ишснаали) Арабаевнинг асарла- ри хам эълоп килина бошлади. Ижодий меросларининг, коммуни- стик партиянинг курсатмаси билан куллапилишдан олиб ташланган А.Токомбаевнинг шеър билан ёзилган «Конли йиллар» романи ва К.Маликовнинг «Балбай» поэмасининг кайтадан бошлангич нусхасида босиб чикарилишини курсатсак булади. Бундан ташкари Орхон-энасой едгорликларидаги сзувларнинг, Xl-асрдаги Махмуд Кошгарий Барска- ни билан Жусуп Боласогуннинг асарлари адабий мерос сифатида эъ- лон килинган. Ёзувчи Кенеш Жусуповнинг эълон килган «Киргизлар» номли куп томли нашри мазкур алломаларнинг ва бошка тарих, санжи- ра, мерос тадкикотчиларнинг асарларидап намуналарни кенг камраб олган.

Окинлар (шоирлар) А.Омиркановнинг«Жанкисс» (1991), «Куёшдаги тог» (1995), «Осмонсиз йиллар» (2001), «Тушовдаги чакмок» (2002), «Ёлгизлик кушиги» (2010), Ш.Дуйшеевнинг «Локайдлик» (1991). «Аравадаги кушик» (1999), «Туз» (2010), Э.Ибраевнииг «Эсенгул- нинг шеърлари» (1998), «Насихат» (2003), «Танлапмалар» (2008), С.Тургунбаевнинг «Куёшнинг кузи» (2006), «Юлдуз» (1989), Н.Байтемировнинг Шабдан, Байтик, Зууракап тугрисидаги достон- лари билан газаллари, С.Жусуевнинг «Курманжан латка» романи, С.Эралиевнинг «Кесир инсон» поэмаси, О.Султановнинг «Одампинг турмуши», А.Жакшиликовнинг «Мээрим» номли шеър билан ёзилган романларидан, Э.Эрматовнинг «Мухаммад пайгамбар» поэмаларини учратиш мумкин. К.Мусаевнинг «Кожошнинг кут билими» номли шеъ- рий романи, А.Акималисвнинг «Ой оламга ёниб тургап шеър чирок» (2002), «Хонда йук бойлик» (2008), «Чирок» (2004) синга- ри шеьрий тупламларининг ёруг куриши ва китобхон- лар доирасининг илик кабул килинишига шароит ярат- ган. Даврнинг узини-узи ан- глаш нафасини куйлаган бу адиблар ноэзияеида миллий гоянинг куч-кудратини куза- тиш мумкин.

Ч.Айтматовнинг «Киёмат» (1986), «Кассандра тамгаси» (1996) ва «Тоглар кулаганда» (2006) номли романлари, Э.Турсуновнинг «Бал- бай» (2002), К.Осмоналиевнинг «Кучманчиларнинг кокилиши» (1993), Ш.Бсйшсналисвнинг «Тойлок ботир» (1998). М.Абакировнин «Кукуй кесди» (2000), «Гаров» (2008), Ж.Эгсмбердиевнинг «Канат хон» (2005), Ж.Токтоналиевнинг «Орион Хон» (2007, 2013), А.Стамовнинг «Хон Тейиш» (2009), А.Рискуловнинг «Атакенин акболот» (2012), Арслан Капай углининг «Мисмилдирик» (2010), «Айтиб бор менинг холимни» (2012) ва «Бахши билан Чингизхон: Жолдош Бактигсрей Избасаровиинг йуколган дафтарлари» (2015) сингари романларининг, Риспек Адиевнинг «Мангу кумакчи» повестининг мафкуравий-мавзу- ий йуналишини, муаммосини, гумонларини ва хотиралар тизимининг асосини XVIII-асрнинг уртасидан бошлаб XXI-асрнинг бошига кадар тарихий материаллар ташкил этган.

йили 3-июнда «Киргизистон ёш тарихчилар жамоати» ном­ли ташкилот коммунистах тусикка карамасдан ташкил килипган. Унинг Киргизистон Ёзувчилар Уюшмасининг идорасида киргизча утказилган ва синхрон таржима оркали рус тилига утирилган. Таш- килий йигилишига ёзувчи Туголбай Сидикбек угли, хитойлик киргиз манасчйси Жусуп Мамай келиб катнашиб, куллов курсатишган. Бу ташкилотга меросхур булган “Киргиз тарих жамияти” Халкаро жамо- атчилик бирлашмаси киргиз тарихини янгича ёзиш борасида бир катор илгор иш-чораларни амалга оширган. 1980-йилларинг иккинчи ярмида иттифокдош республикалардаги туб халкнинг миллий тилинииг ахволи тугрисидаги масала жамият-сиёсий турмушидаги жиддий масалалар- нинг бири булиб колди. Республика марказида факат бигга киргиз мак- таби ишлаб, шахардаги мактаб ёши- даги киргиз болаларнинг 42 фойи- зи она тилини ургана олишмаган. Республика жамияти хаётидаги рус тилининг устиворлиги киргиз тили­нинг жамият функциясини секин- лик билан йуколишига олиб келган. Шахарларда, туман марказларида рус мактабларида билим олган болалар ва кизлар она тилини яхши билган ёки мутлако билишмаган. Бунинг натижасида уз она тилини билмаган «киргизлар» пайдо булган.

Киргиз ижодий интеллигенциясипинг илгор вакиллари киргиз ти- лининг харакатланиш доирасини кенгайтириш, унинг ахволини яхши- лаш учун барча харакатларни курди. Киргиз халкинипг буюк ёзувчи- си Чингиз Айтматовнинг киргиз тилини ривожлантириш учун килган харакатлари улкан ахамият касб этди. 1989-й. 23-сентябрда Жогорку Кенеш томонидан ягона киргиз тилига «давлат тили» макоми берили- ши она тилининг бундан кейин ривожланитпига йул очди.

«Манас» эпосининг 1000 йиллигини нишонлаш. 1995-йил- нинг 25-30-августида Бишкек шахрида, Толас вилоятида ва мам- лакатнинг бошка худудларида «Манас» эпосининг шартли 1000 йил-

“Манас” эпосининг 1000 йиллигига багишланган тадбир-тантана лигига багишланган тантаналар булиб утди. Тантанага 80 давлатдан мехмонлар келиб, 8 мамлакатнинг президентлари, 6 мамлакатнинг бош-вазирлари табриклашди. 1995-йил БМТнинг ва ЮНЕСКОнинг карори билан «Манас» эпосининг 1000 йиллигини нишоилашнинг халкаро йили» дсб эълон килди.

2000-й. октябрь ойида ЮНЕСКОнинг куллаб-кувватлаши билан Уш шахрининг 3000 йиллик шартли тантанаси нишопланди. Танта- на вактида Уш шахрига иккинчи пойтахт шахар макоми берилди. Уш шахрини келажакда ривожлантириш йуналишлари ишлаб чикилди.
5 йил ичида шахарда Та- рих музейининг янги бино- си, телемарказнинг биноси ва бошкалар куриб битка- зилди. Уш шахри Киргизис тоннинг чинакам иккинчи пойтахтига айланмокда.

2002-й. 29-октябрь – I ноябрда Бишкекда Гло­бал тог саммита булиб утди. Унга дунёнинг 30 дав- латидан, дунё тадбиркорла- ри, илмий доираларнинг, турли молиявий инсти- тутларнинг, атроф-мухигни жамгармаларнинг, уюшмаларнинг 500 дан ортик вакили катнашди. Унда тогли минтакаларни ривожлантиришнинг амалий дастурлари кабул килинди.

Киргиз Республикасининг ташаббуси буйича 2002-й. дс- кабрида БМТнинг Бош Ас- самбпеясинииг 57 – сессияси 2003-й. «Киргизистон давлат- чилигининг халкрро йили» дсб эълон килди ва унинг 2200 йиллигини халкаро микёсда байрам килишни белгилов- чи резолюцияни бир овоздан кабул килди. Бу карорни ду­нёнинг 58-мамлакати, бунинг ичида АКШ, Россия, Хитой ва бошка давлатлар куллаб чикди.

Тушунча беринг

Киргизлар Марказий Осиёдаги кадимий халк эканли- гини тасдикловчи кандай маълумотларпи биласиз?

Мустакиллик даврида киргизнинг кухна тарихини изланишга ва урганишга астойдил харакат килинмокда. 2012-йили Киргизистоннинг илмий жамоатчилиги Букж Киргиз хоконлигининг 1170 йиллик

тантанасига боглик Халкаро илмий йигинларни утказди.

ТуркСОЙнинг доирасида, 2014-йил «Токтогул Сатилган углининг йили» деб эълон килинса, 2016-йил «Жусуп Боласогуннинг йили» деб эълон килинди.

Матбуот эркинлиги «Майдан», «Аса- ба», «Республика», «Аалам» сингари эркин нашрларнинг пайдо булишига шароит яратди. Киска фурсат ичида «Пи­рамида», «КООРТ», «НБТ» сипгари ху- сусий телерадио компаниялари ташкил килинди. Уларпинг узатишлари рекла­ма, тижорий ишбилармонлик, ижодий топширикларпи, хизматларни бажариш- дан иборат булиб, асосан хомийлардан ва бошка манбалардап тушган маблаглар оркали ташкил килинди.

Марказий Осиё давлатлари орасида факат Киргизистонда «Озод- лик» радиоси (1992-йилдан), Би-Би-Си киргиз хизмати (1996-йилдан) сингари киргизча узатиш ташкил килган чет эллик компаниялар уз узатишларини эркин тулкинга узатнб ишлаб келишмокда. Авгоритар тартиб кулар олдидап факат баъзи холларда (2005-йили ва 2010-йили) Киргизстон хокимияти «Озодлик» радиосига тулик тусик куйган дам- лар булди.

Маданий-маърифий муассасалар мус- такиллик йилларида мухим узгаришларга дучор булган. Кутубхоналар, клублар ва кино воситаларининг сони 2012-йили

  • 2012-йили мамлакатда 19 санъат театри, 3 филармония. 1 цирк, 1054 кутубхона, 700 клуб. 48 музей, 2 олий ва 8 урта хунар укув юртлари. 90 бола- ларнинг мусика ва бадиий мактаблари, 5 изданий ва дам олиш боглари, китоб палатаси, 54 худудий тузилишлари ва бошка муассасалари мавжуд булган. Жами мамлакат буйича 2003 мада­ний муассасалар билан ташкилотлар- да 2012-йилга нисбатан ун икки ярим мингдан ортик одам мехнат килиб, дав- лат бюджетидап ойлик маош олган. Ой- лик хаки, ижтимоий фондга туловлар, коммунал чикимлар, биполарни таъ- мирлаш сиигари табиий чикимларнинг ярим-ёртини коплашга давлат бюдже­тидап ажратилган маблагнинг 80%дан ортиги сарф булади. Маданият майдонидаги советлар давридан ксйинги энг асосий муаммо – бу пул воситаларининг стишмаслиги булиб хисобланади.йилга таккослаганда икки хиссага якин, ксскип кискариб кстган. Музейлар билан тсатрларнипг сони эса, аксиича, икки хиссадан ортик купайган. 1990-йили сруг кургап китоблар билан газеталар- нинг учдан бири киргиз тилида булса, 2012-йилга нисбатан бу курсаткич 50%га якинини ташкил килган. Уша вактнипг узида журналларнинг, айникса киргиз тилидаги журналларнинг сопи кескин ка- майган.

Киргиз киноси мустакиллик даврида кайта жонланишга утди. Буюк кучни давом эттирган бадиий ва манзилли тасмалар пайдо булди. Уларнинг орасида «Бешкампир» (Актан Арим Кубат), «Кишлок хукумати» (Эрнист Абдижапаров), «Бушаб колган уй» (Нурбск Эген), «Салом Нью-Йорк» (Руслан Акун), «Курмонжон додхо» (Садик Шерни- яз) ва бошка тасмалар бор.

Киргиз театри хам инкирозга карамасдап, яш и погонага кутарилди. Аввалги анъапавий театрларга (Т.Абдумомунов номли Киргиз мил- лий академик драма театри, А.Мал- дибаев помидаги Киргиз миллий академик опера ва балет театри, Ч.Айтматов номли рус миллий драма театри, ва бошкалар) ракобатга чиккан ижодий гурухдарнинг янги тсатрлари хам пайдо булди. Уларнинг баъзилари киска даврда яшаса хам. баъзи бир-

Мапасга урнатилган едгорлик

лари (масалан «Тунгуч» театри ва бошкалар) бозор иктисодиётининг вазиятида синовларга дош бера олди. Уларнинг репсртуарлари замопавий куринишларпинг талабига жавоб бе- риб келмокда.

Киргизистоннинг бадиий рассом- чилик санъати хам аввалги цензу­ра бекор килинганидап кейин, хар холда улкан силжишни таъминла- ди. Хайкалтарош Тургунбай Сади- ковнинг мактабидан чиккан талант- ли хайкалтарошлар, Согинбек Ише- нов, Теодор Герцен, Юристапбек Шигаев, Асатилла Тсшебаев сингари муйкалам усталари киргиз бадиий санъатини халкаро даражага тани- тишди.

Тарихий ва маданий эсдалик- ларни саклашнинг ах вол и огир ахволдалигича колмокда. Мамлакат- даги махсус руйхатга олинган тарихий ва маданий ёдгорликларнинг умумий сони 2014-йилга нисбатан 1922, унинг орасидан 583 республи­ка микёсидаги ва 1339 махаллий даражадаги едгорликлар. Бу руйхатга кирмаган, хануз тулик тадкикот килинмаган, давлатнинг кули етолма- гап куплаган маданий мерослар мавжуд. Улар орасига 30 археологик, 10 архитектуравий, 12 монуменгал эсдаликлар киради, буларни изла­яно ва саклаб колиш учуй маблаглар талаб килинади.

2012-йилга нисбатан республикада 47 музей мавжуд эди, улардаги экснонатларнинг сони 500 мипгдан ортади. Хар йилнинг 18-майи купи «Киргизистон Республикасидаги музейларнинг куни» сифатида ни- шонлапади. СССР кулаганидан кейин кутубхоналарни молиялашти- риш 90 % кискарган. Агар 1991-Йили мамлакатдаги кутубхоналар учуй деб давлат хисобидан 1 млн 132 минг 938 нусха китоб сотиб олинган булса, 2011-йили бу курсаткич бор-йуги 116 минг 858 нусхани ташкил этиб, ун хиссага камайганининг гувохи буламиз.

Мустакиллик натижасида киргиз спортининг имкониятлари кенг булиб, халкаро, Осис олимпиадаси харакатига уз байрогини кутариб боришга йул очилди. 1992-йили Барселонада (Испания)

Иккинчи Бутун жахон кучманчилар уйинлари утган 25-Олимпиада уйинларига МДХнинг терма жамоаси ораси- да Киргизистондан 5 спортчи борган. 1994 -2000-йиллар учуй давлат «Соглом миллат» дастури кабул килинган.

Кирчин яйловидаги фестивалдан

Фикр и нгизн и билд и ринг.

Бугунжахон кучманчилар уйииларининг Киргизистонда утказилиши кандай ахамиятга эга?

Яна маълумот

KgnbIrJHVQVn3UM-bvT09b_d6I0v9LRi

Инглизчани биладиган маълимлар чикяпти, лекин дарс беришни билмайди” – IELTS’дан 12 йилдан бери дарс бераётган педагог билан сухбат

“Инглиз тилини урганиш мен учун эмас экан”. “Хар доим янгидан бошлайман ва яна ташлаб куяман”. …