Главная / Маданият / ХУРШИД ДУСТМУХАММАД (1951)

ХУРШИД ДУСТМУХАММАД (1951)

70-йиллар узбек насрида кечган янгиланиш жараёнини Хуршид Дусмухаммад ижодисиз тасаввур этиш кийин. Хуршид Дустмухаммад 1951 йил 8 январда Тошкент шахрида тугилган. Урта мактабни тамомлагач, ТошДУнинг журналистика факультетида тахсил олди. (1973). Дастлабки китоби 1989 йили “Ховли этагидаги уй” номи билан дунё юзини курди..

xurshid-dustmuhamadШундан кейин ёзувчининг “Панох”, “Оромкурси”, “Сурок”, “Соф узбекча котиллик”, “Махзуна”, “Ибн Муганний”, “Ёлгизим – Сиз”, “Куз корачигидаги уй”, “Жажман” (1997) асарлари, шунингдек, “Х^ижроним мингдир менинг” (2000) кисса ва хикоялар  туплами, “Бозор” (2000) романи нашр этилган.

Шу билан бирга Хуршид Дустмухаммад “Хамид Аъламовнинг айтолмаган гап- лари” хотира-эссеси ва “Журналист булмокчимисиз?” (2002) рисоласи хамда “Чаён- гул” (2000) киноценарийси муаллифи.

Хуршид Дустмухаммад таржимонлик сохасида хам уз кучини синаб курган. У А. Рюноскенинг “Расёмон дарвозаси” хикоясини, Т. Пулатовнинг “Етти хузур- халоват ва кирк кайгу-алам” романини узбек тилига таржима килган.

МИРКОМИЛБОЙНИНГ КАЗО БУЛГАН НАМОЗИ (Хикоя)

Извош гузардан утиб катта кучага бурилди хамки, Ёкубхужадан садо чикмади. Бой икки-уч дафъа камрохининг авзоига зимдан куз югуртирди. Ёкубхужанинг кадди уникидан ярим карич тик, шу боис у утирган холида хам хийла салобатли куринади. Одамлар, “Ёкуббойнинг шахсий курикчиси” деб ran таркатишди, “Мир­комил унинг измидан чикмайди” деганлар хам булди.

Тугри, Ёкубхужа куз очиб топтан маслахатгуйи булмаса-да, унча-бунчани хушлайвермайдиган Миркомил- нинг ишки шу одамга тушган, бинобарин, ёнида доим уни олиб юришга одатланган эди. Хакикатан, унинг Ёкубхужадан яширган-нетган сири булмаган. Суриштириб келганда, Миркомил кимдан, нимани сир тутган, узи!.. Кув ёхуд маккор булганида

рахматли отасининг Макка ва Мадинада такя курдириш ниятида уттиз минг тилло васият килиб колдирганини уезд хокимига айтармиди?! Соясидан чучиса, хатто уз пушти-камаридан булган угил-кизларидан хадик-хавотирда яшаса етти ёт бегона, бунинг устига гайридин Искандарни[1] гумашта килиб олармиди?! Икки кузнинг бири янглиг ёнидан узоклашмайдиган Ёкубхужадан хам гумондор юрса, уни дустми- душманми дея бош котирса… одамнинг хар нарса булгани яхши эмасми!.. Йук, Миркомил бундай мужмалликка токати йук – у жини суйганга хам, суймаганга хам дилидагини ямламай айтган.

Извош кутармадаги завод кучаси муюлишига етди, бой “ана ёрилар, мана ёри- лар” деган уйда хамрохининг куюк соколига караб колди. Шунда:

  • Тухтат, извошни!.. — дея хайкирди бой.

Бир маромда йургалаб бораётган куш-от сувлуги туйкус силтаб тортилганидан пишкириб, тумшугини тушига босгудай бошини кийшайтириб тухтади. Извошчи “нима ran” дея ортига угирилиб улгурмай, бой тош йулга сакраб тушди. Извошчи хам, Ёкубхужа хам бойнинг муддаосини тушунмай, унинг изидан караб колишди.

Миркомил катта-катта кадамлаб, коп оркалаган кишининг тепасига бостириб бор­ди. Огир юк остида икки букчайган киши бойни курди-ю, кусак тула копни “туп” этиб ерга ташлаганича тили калимага келмай, куркканидан салом беришни хам унутди.

  • Каёкка обкетяпсан, курнамак?! – Утакаси ёрилган киши дудукланди. Бой унинг жавобига мухтож эмас эди. – Куппа-кундузи ор килмадингми?!

Чангга беланган, ягири чиккан ок яктагининг енгини билагига кадар шимарган ишчи кулок-чаккасига бехос тушган тарсаки зарбидан чайкалиб бориб деворга суя- ниб колди…

Извош завод дарвозасининг рупарасига етгандагина Ёкубхужа тилга кирди:

  • Чакки килдингиз, ака…

Хали газаби суниб улгурмаган Миркомил “сен махмадоналик килма” деган маъ- нода хамрохига каттик украйди. Ёкубхужа эса бойнинг жахли чапакай чикканига яраша босиклик билан булса-да, упкалади:

  • Аши, бир коп кусакни куппа-кундузи умариб чикишига нима мажбур килганини суриштирмадингиз-ку… Жужабирдай жондир, хойнахой…

Извошчи отнинг ягринига тарсиллатиб камчин босди. Миркомилбойнинг унг коши тепага сапчиди.

  • Жужабирдай жон булса оиласини угирлик оркасида боккани маъкулми?!

Ёкубхужа дархол жавоб кайтармади, извош завод ховлисига кириб тухтагачгина бояги упкаланганнамо охангда мулойимлашиб деди:

  • Одамларди кунглига каранг-да, ака… Хак гапни айтаман деб… у ёкда Темурхожини изза кипсиз…

Темурхожини изза килгани рост. Изза килмаслик учун хак гапни айтмаслиги ке- рак, айтмаса… ахир, Миркомилнинг хусумати йук, талашган мол-холи йук, уни жин урибдимики, Темурхожига душманликни согинса!..

Нимабулдию, элликбоши кучабошидайуликиб,“Таксир,козиликкаТемурхожини мулжаллагандик, сиз нима дейсиз?” деб суради. Миркомил ортик уйлаб турмади, “Хожи халол одам, юртнинг хизматини килсин” деди-куйди. Орадан уч-турт кун утмай эшикка йуклаб келишди. Бой ташкари ховлига чикса, супа ёнида элликбоши билан янги кози – Темурхожи кул ковуштириб турибди.

  • Келинглар, келинглар! Кани, ичкарига, – деди бой мехмонхонага чорлаб.

Мехмонлар оёк тираб туриб олишди.

  • Бирров кирдик, – деди унгайсизланиб элликбоши. – Аши, хожингиз сира куймади… Бир ният килган экан…

Элликбоши гапини адогига етказгунича кози тутуннинг богичини ечиб, зарбоф тунни кулига олди. Миркомилбой келувчиларнинг муддаосини тушунди.

  • Э, баракалла-а! – деб юборди у бошини чайкаб. Мезбон мамнун булди, деган уйда харакати дадиллашган мехмонлар тунни кулга олиб улгурмай бой муддаосини ойдинлаштирди:
  • Бу ишларинг дуруст эмас… Бнр огиз ризолигим эвазига хадя келтирибсизлар- ми, ундан чикди, ризолик бермаган такдиримда ортимдан тош отар экансиз-да?!

Темурхожи икки куллаб тутиб турган тунни тушириб юбораёзди. Элликбоши тушунуксиз гулдиради:

  • Йуг-э, таксир!.. Биз… хожингиз, ок фоти\а олай деб…

Миркомилбой узига етганча кайсар хам эди – у элликбошининг тутилиб-бугилиб гапиришига кулок солмай, кунглидагини охиригача айтди:

  • Хушомадни бандага эмас, Худога килинглар!..

Ёкубхужа булса, “тугри гапни айтаман деб душман орттирасиз” дейди. Хак гап­ни айтгани учун душмани ортадими?.. Хак гапни айтиш душманликми?.. Ахир у кимга, кайси хамюртига ёмонликни раво курди?!

Феъл-атвори шундай экан, начора, бир юмалаб булак одамга айланиб кололмаса! Хакдан воз кечиб хар кимнинг кунглига карай олганида бир уй бойваччанинг бетига оёк куйгудай иш килмас эди. Энди афсусланиш, пушаймонлар килиш осон, лекин… табиатидаги кажбах.сликдан кутулиш фурсати жон чикар вактига колди…

Убайдулла жунфуруш Майлисойдаги заводига икки кур келиб уйига таклиф килиб кетди. Айтилган куни Ёкубхужани эргаштириб борганида бир уй мехмон гур- ра кузгалиб Миркомилнинг хурматини бажо келтиришди. Бой, ёнида Ёкубхужа – уй- нинг турига утиб жойлашиб утириб олгунча йигилганларнинг кандай одамлар экан- лигини, хатто бир-иккиси узаро маъноли куз уриштириб олганигача пайкаб улгурди. Деразага якин утирган Гафуржоннинг туси гезарди. Берида – Гафуржоннинг амакиси Хошимбой, сунг пахта тижоратини энди-энди йулга куяётган Нигмонбек! Уларнинг хеч бирида Миркомилнинг хусумати йук, хусумат кайда, йигилганларнинг хеч бири Миркомил билан беллашадиган сармоя жамламаган, шу маънода хам бу давранинг посонгиси Миркомилбой учун хийла енгиллик килиши аён эди.

Миркомил сир бой бермади. Иликкина сухбатга гох кушилиб, гох сузсиз бош иргаб утираверди. Тусатдан Хошимбой гурунг мавзуини бузди:

  • Закот – фарз! Закотдан буйин товлаш бенамозликдан кам булмаган гунохд ка- бир!

Миркомил умр буйи лойнинг ичидан чикмаган кулолдай ранги захил Хошимбойнинг афтига чимирилиб каради. Ёкубхужа куюк кора соколини кул учида сийпалади.

Гапга ran уланди, сухбатга гийбат, фиски фасод аралашди. Ким огиз очса, айтга- нига Миркомилдан тасдик ишорасини кутар, бойнинг авзоидан эса на эътироф, на-да эътироз маъносинн укиб буларди. Нигмонбек хам гурунгга кушилди:

  • Закот тулаш ниятидаги одамнинг кунгли тоза булмоги лозим, – деди у хотинча- лиш овозига зураки салобатли тус беришга уриниб. – Бизлар-ку, майда… давлатманд- ликни хавас килувчилар, холос… эррайма[2] бойлар орасида хам закотга хиёнаткорлар бор экан…

Миркомилнинг тишига огрик тургандай кузини бир зум юмиб-очди-ю, сир бой бермасликка уриниб, икки бармоги билан иягини чимдиб олди.

  • Нигмонбек!..

Келишганидан бери илк бор овозини баралла куйиб мурожаат килган Ёкубхужанинг салобати хаммани жим килиб куйди. Одатда, Ёкубхужа гапни бош- лаб куйиб, хийла фурсат сукут саклар, аксари холларда, шундай сукутининг узиёк бузук ниятли сухбатдошни анча саросимага солиб куяр эди. Бу сафар хам у худди ran бошламаган одамдай жим, лабини кимтиб кузойнаги остидан Нигмонбекка кадалиб каради. У кайтиб тилга киргунича Нигмонбек неча кизариб-неча бузарди. Нихоят, Ёкубхужа сукут билан азоблаш “машки”ни маромига етказгач, суради:

  • Бу, кичкинтойни кулала килдиларми?

Нигмонбекнинг баданидан совук тер чикиб кетди. “Ёмон чикитти-ку[3], аблах!” деб сукинди ичида.

Миркомил енгил тортганини сездириб куйиш маъносида бир кузгалди. Нигмонбек утган йилнинг жадйи кунлари угил курган, бойнинг хурмати учун унга “Комилжон” деб исм куйган эди. Энди Миркомилга пичинг килиб, уни ёмонотликка чикармокчи… Миркомил эса…- “уша хурмати чинми, манави пасткашлигими?” деб мана, орадан беш йил утгач, мулохаза посангисига куйиб-олиб, олиб-куйиб кураяпти… Огзига кучи етмаганлар, “Миркомил айрим даромадларидан закот туламайди” деб овоза килгани бойнинг кулогига етган, шуни эслади-ю, уша машваратнинг нишаби кай то- монга огганини уша пайтда кисман ва хозир тула-тукис пайкаб етди. Тукин дастур- хон теварагида утирганлар пинхона кузлаган муддао амалга кучаётгандек бараварига бойнинг огзига тикилди. Миркомил хеч бир даврада сузини йукотмас, умуман, тили кисиклик нима эканини билмас эди.

  • Закотдан бахс кетди-и. Яхши… Ашнака мунозаралар бошлаганда… – деди у хафсаласизлик билан бепарво охангда ва “тортишиб утиришга арзимайсанлар” де- гандек, тусатдан гапнинг думини юлди:
  • Закот-ку, фарз, илло закотнинг олдида нима бор?.. – Бой саволи жавобсиз колишинн аниклаштириб оладиган фурсат жим булди-да, утирганларнинг жон- жонидан узиб олди: – Ашнака-да, закотдан аввал ушр бор… Закот тулови хусусида эрраймалик килишдан бурун ушрни тушуниб куйсинлар…

Тижорат сукмогида энди атак-чечак килаётган хамюртлари, диндошлари бу бо- рада катта-катта кучалар очиб улгурган Миркомилнинг оёгига осилишлари не учун керак булди?.. Ахир бой уларнинг мушугини “пишт” демади, аксинча, каддини рост- лаб олсин деган муродда нечтасига карз берди… факат Гафуржон омонатга хиёнат килди, иш козигача етди…

Нахотки, шу душманлик булса?! Кимсан, Миркомилбой шунча давлат, шунча иззат-обруйни нахотки уз халкига душманлик ниятида туплаган булса?.. Агар у уз хамшахарларига гайирлик килса, Убайдулла жунфурушникида йигилганларга: “Бир фаранги бойнинг завудини Анжанга кучириб келтирмокчиман. Ашининг маслахатига бораман», деб айтармиди!.. Ахир уша пайтларда барча бойлар топганини хорижга сотиш билан банд, завод куриш хеч кимнинг етти ухлаб тушига кирмаган, бехдсоб даромад келтирадиган бундай ниятни хеч бир бой ошкор этмас эди. Лекин Миркомил шундай килмади. Айтди. «Билса билсин, уддасидан чикканлар харакатга тушсин”, деди… Дедию узига дуст эмас, ганим орттирганини, у ганимлар узга юртлардан ке- либ юртни, диёрни босиб турган урислар эмас, узининг узбеклари эканини… жуда- жуда кеч билди.

Купни курган Миркомилдек уддабурон инсон хам омади кулиб боккан одам- ни бегоналар эмас, аввалбош уз якинлари куролмаслигини жуда-жуда кеч англа- ди. Англагунига кадар… хамюртлари жонига ора кириш, уларни урис истибдоди- дан химоялаш йулларини излаб, саъй-\аракатлардан толмади. Култепага масжид, Мадраса, мусофирхона, касалхона, хаммом куришни режалаштирганида узининг манфаатини кузламади, аксинча халоватидан айрилди: шахар хокимияти вилоят хокимиятига, вилоят хокимияти улка губернаторлигига рухсат сураб нома йуллади. Иигину мухокаманинг адоги куринмаса куринмадики, иш жойидан силжимади. Уезд махкамасидаги йигинга бойнинг узини таклиф этишди.

  • Э-э, Миркомнл Мирмуминбаев узлярими? – кузойнагининг тепасидан муралаб савол котди хашамдор стол юкорисида утирган семиз юзли, харбийча энгил-бошли киши. Бу беписанд ran бойга огир ботди. Харбийча либосли киши саволини давом эттирди: – Та-акс, бу, страительствага цель нема? Цел-ль?!

Миркомил хайбатли, унча-бунча инсон зоти якинлаша олмайдиган бундай махкамаларда шу кадар саёз, бемаъни саволлар берилиши мумкинлигини тасаввури- га сигдира олмас эди. У хайратидан ёка тутиб турганида, бошлик татарбашара киши томонга шох ташлаб суради:

  • Целни нима айтамиз?
  • Максад, муддао, – жавоб килди татарбашара киши.
  • Айтмокчиман… Максад, муддау нима куришдан?.. Авторитет…— татарбашара киши, “обру” деб илова килди. Бошлик такрорлади: – Абру керакми-и?..

Энди Миркомил кузларига ишонмади. Тушунтирай деса, бошликнинг сто- ли устидаги семиз когоз тахламида кузлаган барча нияту максадлари кайта-кайта баён этилган. Тушунтирмай деса, сулкиллаган лунжини осилтириб утирган бошлик мероврокми?..

Бой уйини уйлагунича узини атайин довдиртабиат килиб курсатаётган бошлик, когоз тахламини вараклай-вараклай, чеккасига икки кат калин чизик тортилган сахифасини очиб, Миркомилга синчков бузрайди. Юзи, лунжи таранглашиб кизарди ва лабини кимтиб, лунжини шишириб татарбашара кишига нимадир деб пунгиллади. Татарбашара киши бир кузголиб олгач, чала-чулпа узбекчалади:

  • Бу кураётган учреждинлар факат сартларга хизмет киламиш икан, касалхонада только сартлар лечит килар имиш, хаммомга пакат ерлик ахоли пользоватся итар- миш. Бу кандай ran булай?!

Миркомилнинг тарвузи култигидан тушди – мусулмонлар касалхонасининг та- лабларини, мусулмону кофир бир хаммомда ювиниши оддий инсоний одобга хилоф- лигини тушунтирмокчи эди, бирдан ниятидан кайтди – у кунглида тугилган тоза ния- ти не сабабдан беш-олти йилдан буён чузилаётганини, харчанд уринмасин, рахматли отасининг васиятини руёбга чикара олмагани боисини тусатдан – фавкулодда англаб етди. Энди уйлаб курса, харбийча кийинган бошлик илоннинг ёгини ялаган экан. У тарвузсимон юмалок калласини сарак-сарак килиб кулиб-тиржайди ва:

  • Вот, бунда, – деди стол жавонига имо килиб. – Ку-уп севеденилар китирганлар. Так что… шутка кетмайди, бай! Давай, дружно, а то!…

Миркомил урисчани чала-ярим гапирар, унча-бунча тушунса-да, узини бу тил- дан мутлако бехабардек тутар, шу “хийласи” айрим уринларда иш бериб колар эди. Уша сафар уезд махкамасидан чикиб кетди хамки, бир неча кунга довур кулогининг тагидан, тилининг учидан «дружно» деган суз аримади. “Дружно, дружно… дустона, иттифок, бирлик… хар ким уддасидан чиккан яхшилигини аямаса, савобни кузласа, шум ниятбулмаса… Шу-да, дустонаяшаш!.. Савоб истасанг-да, савобингбошкаларга гунохдек ботса, у холда ким дуст-ким душман?! Севедениеси куп эмиш. “Ку-уп се­веденилар китирганлар” деди. Хай, истибдод максадида келган уша хдрбий бошлик тоифасидаги корни, мияси тула гараз одамлардан гинаси йук, лекин унга ким севеде- ни келтирган?.. Миркомилбой хакида куплаб севедениларни ким унга етказиши мум- кин?.. Искандардан шубхаси йук, унинг атрофида айланишадиган бошка гайридин булмаса, у холда ким уни сотади, ким?..” Турли давраларда йигиладиган барча та- ниш башараларни бирма-бир куз унгидан утказди – боши каттик котди.

Миркомилбой кунглининг бир чеккасида айланишаётган шубхани илгадию, илгагани тилига кучишидан куркиб, узини чалгитишга тутиндн. Тутинса-да, “Накотки?!” деб такрорлайверди.

Ротмистр Розалион калин мукова орасидан тепасига “Чакувлар” деб ёзил- ган варакни олиб, уни дахани ингичка полковникнинг столига куйди. Хона сохиби варакка эриниб куз югуртирди.

  • Ишончлими?.. – хомуза тортиб суради у.
  • Хар хабарига мумай-мумай олаяпти, жаноби олийлари!

Полковник «чакувчи» деган ёзув тугрисидаги исмни узича шивирлади:

  • Кел-ди…— укиб бир зум уйга чумди-да, бармогини нукиб туриб суради: – Ма- навининг узи назоратдами?
  • Худди шундай, жаноби…

Полковник “бас” дегандай кафтини кулогига босди. Гапи бугзида колган рот­мистр тисарилиб ташкарилади. Эшик ёпилар-ёпилмас полковникка жон кирди – у утирган жойидан энкайиб жавондан когоз тикилаверганидан семирган папкани олди, очди ва охирги варакларга куз югуртирди. Шошиб, ютокиб ундаги сузларни хджжалаб, янги келтирилган варакдаги ёзувларга солиштирди:

  • Та-акс… Кори чакки эмас… Комилбойни Тошкангача кушни купеда кузатиб борган… Бой Тошканда Олимжонбоев исмли купес билан учрашган… Та-акс… Олим- жонбоев хакида… Мана, Содик келтирган… Тухтабой Олимжонбоев!.. У билан хам алохида шугулланамиз! Та-акс, бойнинг сарф-харажати, банкдаги давлати Келди- нинг назоратида… Та-акс, яхши!..

Полковник янги келтирилган варакни кайта бошдан назардан утказаётиб бош чайкади. “Бундан хабаримиз бор”, деди шивирлаб. Шу пайт телефон жиринглади. Полковник зур бир мамнуният билан телефон дастагини кулогига босаётиб, коматини ростлади.

  • Полковник Сошальский эшитади!

У тинимсиз бош иргаб нималарнидир тез-тез когозга кайд килди. Нихоят, курсатмалар тугади, шекилли, тусатдан овозини кутариб: «Бор, жаноби олийлари!» деди топишмок топган боладай карийб хайкириб, сунг оромкурсининг киргогига ке- тини илинтириб утирди-да, янги маълумотни чукиб-чукиб хижжалади:

  • Анжаннинг учинчи кисмида яшовчи Мадрайимхожиникида… йигин булди. Миркомилбой раислик килди… Мазмуни – сарт углонларни солдатликка жунатмаслик маслахат… Даъват… ха-ха, ёзма даъват тайёрланган!..

Полковник жим булди. Бир оздан сунг яна гапирди:

  • Ха-ха, эртасига… мана, бор-бор, сахдрлаб Мирмуминбоев поездга миниб Ско­белев™ жунаган. Фаргона губернаторини кулга олишга уринган… Нима дедингиз?.. Маълумот келтирувчиларми… Ха-ха-ха-а!.. Э-э, жаноби олийлари, бу сартларга-чи, турт танга берсангиз Миркомил деган бой экану, узининг отасини сотади!.. Хи-хи- хи!.. Узимизнинг хуфияларга иш колдирмайди булар!.. Розалионнинг бир узи, ха, бало у, бир узига йигирматаси тинимсиз маълумот етказиб туради. Ха-ха, хаммаси бир-бирининг кетидан куйилган… Хотиржам булинг, жаноби олийлари!..

♦ * *

Миркомил тонгги гира-ширада юк вокзали якинидаги тепалик ёнбагридан хандак казиётиб Мадраимхожиникидаги йигинни, унинг эртасига Скобелев™ бор- ганини хам эслади. Харбий кокимнинг эшигида узок саргайиб утирди, алхол, уни хокимнинг муовини кабул килди.

  • Анжандан канча мардикор оласиз? – суради у гапни чузмай.
  • Нима эди? – усмокчилади муовин.
  • Барининг хакини тулаймиз! Бизнинг йигитлар Рассини урмонларида жон саклаб яшолмайди. Совук!..

Муовиннинг ранги гезарди.

  • У-у!.. Давлатингиз шунчалик зиёдами?.. – деб юборди энтикиб.
  • Борини бераман… Тулаймиз, лекин биронта фарзандимизни жунатмаймиз!..

Миркомил зимдан иш битирадиган кув табиатли одам булганида харбий хокимга келиб бор ниятини тукиб сочармиди! Шундай одам булгани учун хам Содик, Кори, Келди… исмли юртдошлари, диндошлари кетида илашиб юриши, босган кадами, айтган сузини окизмай-томизмай пешма-пеш етказиб туриши мумкинлигини сира- сира тасаввурига сигдиролмас, бу шубхасинн хатто хозир хазм килолмаётган эди. Лекин, мана, уйлайдиган пайти келди, хаёт шундай экан-да, во ажаб! Хатто энг эзгу, савобли орзу-ниятингга етишмок учун хам хийлакоррок, маккоррок булишга мажбур экансан. Акс холда, тубанлик ва маккорлик пардаси билан химояланмаган энг тоза ва халол ниятларингга хаётнинг узи муттасил тупуриб, уларни оёк остида топтаб, тупрокка кориштириб утар экан.

Эхтимол, Миркомил шу аччик хакикатга риоя килганида сургунма-сургун, камокма-камок сарсон-саргардон булмас эдими!.. Атрофида лайча итдек гир-гир ай- ланиб, дук-пуписа килаётган аскарчанинг измига буйсуниб шу сахармардонда лой аралаш тупрок кавламаётган булармиди?! Э-эх, фалак!..

Лоакал Истанбулда Анвар пошшонинг маслахатига кулок солганида…

  • Туркистондан умидни купоринг, Миркомил сайим, бизим юрдда колабилурсингиз,— деган эди Анвар пошшо.
  • Мен бу ерда колсам, болалар-чи, оиламнинг ахволи не кечади? – деб эътироз билдирди Миркомил.
  • Жужуклардин, насллардин-да кайгурманг, сайим. Иншааллох, уларни-да, бу ерда гутаражакмнз. Ота юрдимиз хурият эдана кадар бизим Истанбулда яшая билу- рингиз.

Миркомил гуё Анвар пошшонинг таклифига розилик бергандек булди-ю, ичида нимадир узилиб кетди, кул-оёгидан мадор кочди.

  • Жужикларни, наслларни кучириб келармиз, пошшо хазратлари, – деди Мир­комил кахратонда колган одамдай совуккотиб. – Лекин ватанни кандай опкеламиз?.. Ватанни кучириб булмайди-ку!..

Энди уйласа, ушанда Миркомил ичидан ёмон зил кетган экан, куксининг аллакаерида “чирт” этиб узилган нарса энди бутун вужудига таркагандек бемадор- бемажол… уй-хаёлга гарк, кули онгсиз, шуурсиз тупрок казир эди, холос… Туйларда гарчли бачкана этик кийиб хотинчалиш раксга тушадиган баччалардек гирдикапалак булаётган аскарча махбус казиётган чукурча одамнинг белига келиш-келмаслигини чамалади-да, дам чукурга дам чор-атрофга аланг-жаланглаб олгач “Булди, етади!” деди.

  • Энди кунингиз битди, бой, – деди у тусатдан удагайлаб.

Миркомил кулогига ишонмай аскарчага угирилди. Угирилдию, коши чимири- либ, юрагида санчик кузгади. Гудраниб, сукинди.

  • Комилжон ака, шошилинг, кочишдан булак илож колмади! – деди кулга олин- ган кунга утар кечаси уйига яширинча келган дустларидан бири.
  • Тинчликми? – бамайлихотир суради Миркомил.
  • Эртаминан сизни хлбс этишга буйрук бор. Большовойларнинг нияти бузилди.
  • Нияти бузилса менга нима?.. Менинг ниятим бузук эмас-ку! Хибсга неча кайта олди, тагин чикиб келавераман-да!..
  • Гапни чузманг, ака, тонг отмай Анжандан чикиб кетасиз. Зудлик билан Афгонга ёхуд Туркияга жунайсиз. Хуп, денг!..

Миркомил кайсар эди – хавотирни х.ис этмай мийигида кулди.

  • Афгонминан Туркияда Худо бошками?.. Хамма ерда Худо бир, пешонада бори- ни хар ерда-да, кураверамиз…

Дусти йиглаб юборди, сахарда – кун гира-шира ёришмай эса – бойни олиб ке- тишди хамки, мана, уч ой утаяпти: на сурок бор, на жавоб! Мана энди мишики аскар­ча бола “кунингиз битди” деб мил тик укталиб турибди.

  • Ё, рахмдил эгам, – деб юборди Миркомилбой, – кимларнинг кулига топшир- динг кулингни?!
  • Инкилобий трибунал кулига! – бидирлади аскарча. Миркомил хибсхонадан олиб чикишганидан буён кетида келиб хандак казигунича беш-олти одим нарида “чурк” этмай босим тамаки тутатиб турган урта ёшлардаги кузлари мовий сокчига маъносиз тикилди. У хамон жим эди, узбек бола яна бидирлади: – Хукм бор, хозир, ашетта бажо келтирилади!..
  • Уйлаб гапираяпсанми? Валдирайвермай, отингни айт, бола?
  • Менга дук урманг, Мирмуминбоев! Аскарни хакоратлаш – инкилобни хакоратлашдир!..
  • Отангди отини биласанми?
  • Отамди отини нима киласиз суриштириб, барибир отиласиз!..

Сахар эпкини эсдию, Миркомилнинг димогини янги казилган тупрокнинг ёкимли иси китиклаб утди. Бой юзини хандак томон бурди. Аскарча хамон нималардир дея бидирлайверди.

  • Менга сув келтир, тахорат олай!—чурт кесди унинг гапини бой.

Аскарча бир зум вайсашдан тухтадию, овозини баралла куйиб хахолаб юборди. Зум утмай куккисдан кулгини бас килди, бирдан жиддий тортди. Турки гезариб, жус- саси инкилобий тус олди.

  • Нималар деяпсиз, бой! Буйрук киладиган даврингиз утди. Энди пуписангиз кетмайди!

Миркомил огир бурилиб, аскар ва аскарча томон угирилди, унинг мош-гурунч муйлаби асабий титрар эди. Афсус-надомат урнини адоксиз ва огир уйчанлик эгалла- ётган нигохини кутариб аскарчани бош-оёк кузатди. Махбусдаги бундай узгаришни куриб хайратини яширолмаган мовий куз сокчи, нихоят, аскарчага караб дуриллади:

  • Нима деяпти?
  • “Сув келтир” эмиш! Тахорат килармишлар! Тахоратни ашиёкда килади, энди!..

Мовий куз сокчи тутакиб кетди.

  • Одамнинг боласимисан, мол?! Узингнинг сартинг булса, мусулмон булсаларинг, охирги илтимосини бажарсанг улиб коласанми, энагар!..

Аскарча куркканидан ерга утириб колаёзди. Тиззаси калтираб, энкайиб сокчининг ёнига милтигини куйди-да, кокилиб-сукилиб камокхона биноси томон гизиллади. Миркомил мовий куз сокчидан андиша килганидан унга ортик караб туролмади – шахар томон угирилиб олис-олисларга куз ташлади. “Нахотки?..” деди беихтиёр пи- чирлаб.

Орадан куп утмай аскарча шошилиб кайтиб келди-да, Миркомилнинг оёги остига обдаста куйди. Бой икки-уч кадам четлаб утиб чункайди, тахорат олишга киришди. Юз-кузларини ювди. Яктагининг этагига, енгига артинди. Сунг чакмонини хандак ёкасига угириб тушади-да, ортига угирилди.

  • Менга кара, бола, – деди жуда майин-вазмин о\ангда, – икки ракаат бомдодни укиб олай. Сунг кад ростлаб, “Аллоху акбар!” дея кул кутарганимда отса отаверсин, тушунтириб айт, хупми?

Миркомилбой “Мукаррар мовий куз сокчи отади!” деган фикрда эди. Аскар бола жим булиб колди. Хиёл фурсат утиб, “Яхши” деди бош иргаб.

Миркомил яланг оёги билан камзулининг этагида кад ростлаб на кул, на куз ет- мас Маккатилло ёкка узок тикилиб тошдек котди. Шу алфоз хийла фурсат хдяллади,

икки ракаат суннат намозини укимокка ният килди, кулларини кулоклари макомига кутариб, “Аллоху акбарр!” деди баралла. Субхи содик сукунатида унинг овози гурил- лаб чикди, овозининг фавкулодда махобатли эшитилганидан ич-ичидан гурурланди. Шу уйда яна бир карра “Аллоху акбарр!” дегиси, шу каломнинг сехрли жарангига узок тин олиб кулок тутгиси келди-ю, уйи охирига етмай каттик силтаниб кетди. Шошилиб, “Аллоху акбар!” деб юбордию, ушбу калом сехрини яна бир бор вужу- дига сингдириш умидида иродасини жамлади.

Икки курагининг кок уртасидан яна бир каттик зарб еди – кандай булмасин, мувозанатни саклашга тутинди – хаёллари янаям сокинлашди: у намозни бошлаш учун ният килиб улгурди, холос… Парвар- дигорнинг буюклик сифатини зикр этди, ха, баралла ёд этди… Энди суннатни, сунг фарзни адо этади… Миркомил елкаси, бели аралаш устма-уст санчилаётган, аъзои баданини упириб-купориб утаётган кургошин сочмасининг гуё узига дахли йукдек бомдод намозини адо этиш ниятида тинимсиз “Аллоху акбарр!” дер, башарти, бир сония ортига угирилса, кейинги кунларда тилидан тушмай колган “Нахотки?” деган каттол саволга жавоб топар – зеро, мовий куз сокчи бояги-бояги чеккада тургани- ча тамаки тутатаётган, босар-тусарини йукотган узбек аскарча эса талвасада устма- уст тепки босаётган эди… аммо-лекин Миркомил учун узидан чиккан ва бутун умр таъкиб этган душманини уз кузи билан куриш орзуси хам нихоятда арзимас нимар- сага айланган – унинг учун бу ёруг дунёда холис ният-ла бошлаган сунгги ибодатини адо этишдан мукаддасрок максад-муддао колмаган эди, бирок аклсиз ук узилаверди- узилаверди…

Миркомилнинг тилка-пора булган жасади узи казиган хандакка гурсиллаб агдарилди…

Савол ва топширик^ар:

  1. Миркомилбой кандай одам? Матнга таянган холда унга таъриф беринг.
  2. Миркомилбойнинг кусак угирлаган одамга муносабатини кандай бахолайсиз? Шу уринда Миркомилбой хакми ёки Ёкубхужами?
  3. “Хушомадни бандага эмас, Худога килинглар!…” сузларининг маъносини чакишга урининг.
  4. Закот нима? Нигмонбек Миркомилбойни нима учун камситмокчи булди? У максадига эришдими?
  5. Миркомилбекнинг факат узини эмас, атрофдагиларни хам уйлашини кандай бахолайсиз?
  6. “…Савоб истасанг-да, савобинг бошкаларга гунохдек ботса, у холда ким дуст -ким душман” сузларининг маъносини матнга таянган холда чакиб куринг.
  7. Миркомилбойнинг мардикорликка олиниши керак булган йигитлар учун хак туламокчи булганлигини кандай бахолайсиз?
  8. Миркомилбойнинг устидан чакув булган. Чакимчи ким деб уйлайсиз?
  9. Жужукларни, наслларни кучириб келармиз, пошшо хазратлари. Лекин Ватанни кучириб булмайди-ку” сузларининг маъносини тахдил килинг.
  10. Миркомилбойнинг хибсга олиниши хакида фикр билдиринг. Шу вокелик ичидаги кишиларнинг хулк атворини тахдил килинг.
  11. Мовий куз сокчи билан узбек аскар болани узаро киёсланг. Миркомилбойнинг “Мукаррар мовий кузли сокчи отади!” – деб уйлашида асос борми?
  12. “… бу ёруг дунёда холис ният-ла бошлаган сунгги ибодатини адо этишдан мукаддасрок максад-муддао колмаган эди…” сузларига изох беринг.
  13. Узбек аскарчанинг хатти-харакатларини кандай бахолайсиз?
  14. Хикоя билан танишиб чиккач, сиз кандай уй-хаёлларга бордингиз? Кандай хулоса чикардиниз?
  15. “… бирок акдсиз ук узилаверди-узилаверди” сузларига юкланган маънони англашга харакат килинг.

[1] Александр Тимофеев Орскдан келиб колган. 1909—1911 йилларда Миркомилбойга гумашталик килган. Бой унга Искандер деб лакаб куйган.

[2] Эррайма – кеккайган

[3] Чикитти – тагдор киноя килди-ку, демокчи.

 

Яна маълумот

pogudx662lujp78dq

Тугилган кун табрикотлари 2023

Киска, узок, ихчам, расмли тугилган кун хабари ва енг яхши табрик сузлари Тугилган кун мухим …