Главная / Иктисодиёт / Эски тизим абсурдлари. Узбекистонга 2019 йилда кандай ислохотлар керак?

Эски тизим абсурдлари. Узбекистонга 2019 йилда кандай ислохотлар керак?

Шокир Шарипов: — 2018 йилдан нималарни кутган эдингиз?

Юлий Юсупов: — Назаримда, 2017 йилда бизда мухим узгаришлар юз берди. Аввало, валюта бозори эркинлаштирилди. Ушанда тушунарли булдики, ислохотлар утказилиши мукаррар. Нега? Чунки, бунгача мавжуд булган валюта режими — эски режимнинг стержени эди. У режимни махкам ушлаб турарди. Колган барча институтлар ва коидалар конвертация режимига боглик эди. Ана шу стерженни чикариб ташлаганимиз, конвертация режимини узгартириб, эркин бозор жорий этганимиздан сунг эски тизимнинг гиштлари битталаб титила бошлади. Хокимият буни истадими йукми, у ислохот утказишга мажбур булди.

Шунинг учун мен 2018 йилда ислохотлар давом эттирилишини кутган эдим. Аввало, солик ислохотидан катта умид килаётган эдим. Эслайман, 2018 йилдаги маколаларимдан бири «2018 йил солик ислохотлари йили булиши керак», деб номланган эди. Мен шунингдек, маъмурий ислохотларни хам кутган эдим. Боз устига, 2018 йил бошида маъмурий ислохотлар концепцияси кабул килинган эди. Жузъий узгаришларга мухтож аграр ислохотлар утказилишидан хам умидвор эдим. Чунки аграр сектор бизда энг куп тартибга солинадиган соха. У ерда бозор муносабатлари сув ва хаводек зарур.

Мен 2017 йилда бошланган банк ислохотига хам умид боглаган эдим. Шунингдек, ташки иктисодий фаолият сохасида кейинги ислохотларга.

Агар сиз мен кутган нарсалардан кай бири амалга ошди, деб сурасангиз, аввало, солик ислохоти дердим, чунки солик ислохоти концепцияси кабул килинди. У анчалик катъий ва кескин. Бизнинг концепциямиз маълум бир даражада грузинлар амалга оширган ишни такрорламокда. Агар менга йил бошида бу концепцияни курсатишганида мен каттик таажжубга тушган булар эдим, мен хукуматимиздан бунакасини кутмагандим, очиги, анча ёмонрок булса керак, деб уйлагандим. Лекин анчайин инкилобий концепция ишлаб чикилди. Лекин кабул килингани — бирмунча ёмонлашган вариант. Дастлабки версия анча инкилобий булгани учун кейингисидан бироз хафсалам пир булди.

Концепцияни кабул килиш бошка иш, хали уни амалга ошириш хам керак. Умуман, асосий нарсалар январдан бошлаб амалиётга татбик этилди. Лекин концепцияда 1 декабрда Солик кодексининг янги варианти такдим этилади, деб ёзилган, бу содир булмади. Уни бахоргача кечиктиришди. Энди мавжуд Солик кодексига айрим узгартиришлар киритилмокда. Ва бу хол солик ислохотининг ижобий натижаларини чеклайди. Яъни, бажарилиши керак булган ишларнинг хаммаси хам бажарилмади. Гарчи, концепциянинг узи яхши маънода кескин характерга эга булса-да.

Банк сектори ислохоти буйича хам куп ишлар амалга оширилди. Тадбиркор сифатида мен консалтинг хизматини курсатаман. Банкларимиз билан ишлай туриб кандай муаммоларга дуч келганимни эслайман, буни хар кандай ишбилармон хам хикоя килиб бера олади — бу кандайдир акл бовар килмас хол эди. Банкка бориб доимо асабийлашиб чикардингиз. Боз устига, сон-саноксиз бемаъни чеклов, такикларнинг барчаси Марказий банк томонидан урнатилган эди. Хозир улкан узгаришлар содир булди, улар сиртдан хам, банкдаги иш билан тукнаш келганингизда ичкаридан хам яккол намоён булмокда. Мен хозирги ва бундан беш йил аввалги холатни таккослаяпман. Фарки — ер билан осмонча. Яъни, банк секторида ислохотлар бормокда, гарчи хали у ерда килинадиган ишлар жуда куп булса-да.

2017 йилда бошланган ташки иктисодий фаолиятни эркинлаштириш хам секин-аста илгариламокда ва бу ерда хам катта муваффакиятларга эришилган. Айникса, экспортни эркинлаштириш кисмида. Импорт буйича, таассуфки, силжиш жуда кам. Менга чегарадан автомобиль транспорти воситасида юк олиб кириш накадар кийинлигини гапириб беришди. Бу дахшат! У ерда улкан, боз устига, сунъий яратилган навбатлар, пул таъма килишлар руй бермокда. Яъни, бу ерда муаммолар хали жуда куп.

Йилнинг умидни пучга чикарган икки ходисаси — бу кутилган, лекин амалга оширилмаган ишлар булди. Бу маъмурий ва аграр ислохотлар. Бу сохаларда, афсуски, хеч кандай силжиш кузга ташланмади.

— Кишлок хужалигини ривожлантириб, фаровон яшаётган айрим мамлакатлар тажрибаси маълум. Нега уни узлаштирмаяпмиз?

— Бунинг учун ислохотлар утказиш керак. Бизда кишлок хужалигининг асосий муаммолари тухумдан тортиб пахтагача, барчаси давлатга топширилган социалистик утмиш — давлат буюртмаси тизими билан боглик. Колхоз ва совхозлар давлатга махсулот етказиб бериши керак булган. Биз 90-йиллар бошида бу тизимдан узоклаша бошладик. Купгина махсулотларга давлат буюртмасини бекор килдик. Лекин 1996 йилда жадал саноатлаштириш йулини танладик. Уша йили конвертацияни бекор килдик. Хукуматга инвестицияларга йуналтириш, саноатни ривожлантириш учун маблаг керак эди. Окибатда энг жабр курган соха кишлок хужалиги булди. Ресурслар зарур, уларнинг бош манбаси эса кишлок хужалиги булган ва таланган 1930-йиллардаги сталинча саноатлаштириш давридагидек, бу ерда хам шунга ухшаш ходиса юз берди. Пахтага давлат буюртмаси бор эди, энди галлага хам киритилди, боз устига, режа бажарилиши талаб этила бошланди. Колхозлар урнига ширкатлар тузилди. Мохият узгармади. Кейин ширкатлар таркатилиб, фермерлар пайдо булди. Нега энди фермерлар? Нега Хитойдагидек купчиликка кам-камдан эмас, бир гурух кишиларга? Чунки бу холда бошкарув осон, арзон пахтани кулга киритиш мумкин, уни хорижга сотиш, олинган валютани саноатлаштириш максадларига сарфлаш мумкин. Биз хозир айнан уша сиёсат туткунлари булиб турибмиз.

— Бу хам СССРдан меросми?

— Бу энди СССР эмас, биз узимиз уйлаб топган нарса …

— Лекин уша-уша стереотиплар.

— Лекин у нимагадир биздаги бошларни тарк этмаяпти. Бошка мамлакатлар ундан воз кечиб булишган. Хозир нимага эгамиз? Бизда ернинг катта кисми фермер хужаликларига тегишли. Улар пахта ва галла буйича давлат буюртмасини бажариши керак. Давлат бу фермерларни доимо зурикиш остида, «агар режани бажара олмасанг ерингни тортиб оламиз», деган тахдид остида ушлаб туради. Бу ердан иккинчи муаммо келиб чикади — мулк хукукининг химояланмаганлиги. Фермерларимиз узларини уша ернинг эгаси сифатида хис килишмайди. Чунки исталган онда уларнинг ерини тортиб олишлари мумкин.

Бу ернинг унумдорлигида жуда ёмон акс этади, фермерлар ерга инвестиция киритмайди, чунки улар узларини эга сифатида хис этишмайди. Шунинг учун ислохотларнинг бош стержени — давлат буюртмасидан воз кечиш. Сохани бозор муносабатларига утказиш керак. Шундагина хокимларда фермерларни кийнашга, уларга ерни тортиб олиш билан тахдид килишга рагбат тугайди.

— Сиз куп муаммоларни хабардор булмасликка богламаяпсизми? Кишлокдагиларнинг муаммосидан гуёки хеч ким хабардор эмас. Назаримда, пастдан юкорига жунатилаётган хисоботлар вазиятни умуман акс эттирмайди.

— Биласизми, хабардор булмаслик муаммоси борлиги тайин. Албатта, юкоридагилар бехабар жуда куп муаммолар бор. Асосий муаммоларни юкоридагилар билишади. Лекин асосий масала бехабарликда эмас, хабардор булишни истамасликда. Кизикишмаган хам. Менинг узим куплаб хужжатлар ёзганман, нафакат мен, бошка куплаб тадкикотлар утказилган. Узим бир хужжат тайёрлашда катнашганман ва олдимизга шундай масала куйилган: хукумат давлат буюртмасини бекор килмайди! Биз, келинглар, унда давлат буюртмасини такомиллаштириш механизмини уйлаб топайлик, токи хукумат манфаатларига хам зид булмасин, фермерлар холатини хам яхшиласин, дея таклиф бердик. Нималар деяпман-а? Жорий тизим доирасида ер факат пахта ва галла етиштириш учун ажратилади, тамом! Сиз эса режани бажаришингиз керак.

Режани-ку бажарасиз, лекин ерни квоталаш нима учун? Фермер бу ерларда нима етиштираётганининг давлатга кандай фарки бор? Балким пахта етиштириш ва режани бажариш учун экин майдонларининг учдан бирига чигит кадаш етарлидир. Колган ерда у узи учун даромад келтирадиган бошка нарса экар. Айрим жойларда пахта етиштириш мутлако бефойда. Фермер бу ерларда бошка нарса эксин. Олинган даромаддан ери пахта экишга мос фермердан пахта сотиб олсин.

Бир караганда, оддий нарса. Давлат хеч нарса йукотаётгани йук. Биз купрок махсулот оламиз, хамма ютади. Хаттоки шу таклифлар хам юкорида хеч кандай реакция уйготмади. Улар хеч нарсани узгартиришни исташмади.

Биз мулокот килган аклли-хушли мансабдорлар хам «биз хеч нарса кила олмаймиз», деб елка кисишган эди.

— Кишлокларда абгор манзара хукмрон — кишлок ахолиси фермерлардан ижарага олинган ерларда куплаб кишлок хужалиги махсулотлари етиштиришади, махсулот пишиб етилганида купинча у сотилмасдан чириб кетади.

— Бу ёмон уйин коидаларининг бир мисоли. Бозор иктисодиётида фермерлар уз махсулоти реализацияси билан шугулланмайди. Улар хосилни йигиб олишади, юк машиналари даланинг бошидан махсулотни ташиб олиб кетишади. Бозор иктисодиётида кооперация тизими мавжуд. Воситачилик килувчи фирмалар булади. Бизда эса воситачини тахкирловчи коидалар бор эди. Дехконлардан нок ва олмани давлат харид килмаслиги керак. Бу ишни хусусий тижорий тизимлар амалга ошириши керак. Лекин солик тизими ва имтиёзлар тизими воситачини номувофик шароитга тушириб куйди. Фермер уз махсулоти реализацияси билан шугулланиши шарт эди. Бу — абсурд. Хар ким уз ишини килиши керак. Давлатнинг узи бу юмушни бажармокчи булди. Бу ерда самарадорлиги чандон юкори булган хусусий секторни ривожлантириш урнига, аллакандай компаниялар тузила бошланди, камига улар давлат компанияси булибгина колмасдан, нархларни хам давлат тартибга солади. Шу сабабли компания дехконлардан гилосни арзонрокка харид кила олмайди. Шу вакт айтайлик, жахонда гилос нархи тушиб кетди. Тамом! Компания гилосни харид хам кила олмайди, хорижга сота олмайди хам. Натижада, гилос сотилмайди. Бу ерда давлат гуёки дехконларнинг дардига кулок солгандек булаяпти, аммо уларни уз стереотиплари оркали эшитмокда.

Давлат бу ишлар билан шугулланмаслиги керак. Давлатни жуда куп сохалардан чикариш керак. Бозор иктисодиётида давлатнинг маълум бир функциялари бор. Айрим узига хос функциялар борки, у уша ердагина фаол булмоги керак. Лекин куплаб секторларда, хусусан кишлок хужалигида давлатнинг иштироки чекланиши керак. Бу ерда давлат нима билан машгул булиши керак? У фан билан шугулланиши керак. Фермерларга янги уругликлар, чорвадорлик учун вакциналар масаласида ёрдам бериши керак. Молиявий секторни ривожлантириши керак, токи фермерлар арзон кредитлар ололсин. Улар уз ерини гаров сифатида тика олсин, хозир бундай кила олишмайди. Мана, давлат нима ишлар килиши керак, гилос сотишнинг урнига.

— Сиз билан тан олиш хакида гаплашган эдик. Демак, хамма хам тан олмаган?

— Деталлар буйича хамма хам тан олмади.

— Юлий Батирович, жорий йилда амалга оширилиши керак булган чора-тадбирларни санаб утсангиз.

— 2019 йилда ислохотлар тезлашишидан катта умид килмокдаман. Чунки шундай ислохотлар борки, уларсиз бизга огир булади. Учта асосий ислохот бор. Учаласи хам ута мухим. Мен солик ислохотини гапирмаяпман. Концепция бор ва умид киламанки, у амалга оширилади. Унинг бизнес ва ахоли учун камчиким килиб амалга оширилишини истардим.

Биринчи асосий ислохот бу — маъмурий ислохот. Концепция кабул килинган, амалда хеч иш килингани йук. Уни 2019 йилда утказиш жуда мухим. Модомики, биз бошка ислохотлар самарали утказилишини истар эканмиз, давлатнинг узини бошкатдан кайта куриш керак. Функциялар ва иктисодиётни юритиш усуллари узгартирилмоги лозим.

Ахамияти ундан кам булмаган иккинчи йуналиш — аграр ислохот. Сиз билан гаплашган нарсаларимиз. Давлат буюртмасидан воз кечиш ва мулк хукукини мустахкамлаш керак.

Куплаб йуналишлар, масалан, пахта бозор муносабатларидан чикарилган. Бизда эркин пахта бозори йук. Бизда узок йиллар мобайнида истеъмолчи корхоналар пахтани валютага харид килиб келишган. Абсурд! Эркин конвертация мавжуд булмаган мамлакатда уз пахтангизни хорижий валюта эвазига харид киласиз. Бу ушбу секторда нечоглик абсурдлар ва самарасиз коидалар тупланиб колганидан биргина мисол.

Бу жойдан нафакат кишлок хужалигида, бошка сохаларда хам муаммолар келиб чикади. Йилдан-йилга текстил саноатини ривожлантириш хакида гапириб келмокдамиз. Лекин, мохиятан, ип йигирув секторидан уёгига ута олганимиз йук. Бу эса айнан эркин пахта бозори йуклиги ва агросаноат комплексига давлатнинг аралашуви билан боглик.

Мен умид килаётган учинчи йуналиш — давлат корхоналари ва табиий монополиялар ислохоти. Бизда иктисодиёт ута монополлашган. Умуман олганда, бу иккиси фаркли нарсалар: давлат корхоналари ва монополлаштириш, лекин бизда аралашиб кетган.

Маъмурий ислохот тармок даражасида хам утиши керак. Чунки эски, советча бошкарув тизими хамон мавжуд. Собик вазирликлар концернлар, акциядорлик жамиятларига айлантирилган, мохиятан улар уша-ша собик вазирликлар, совет давридан фаркли уларок, энди вазирлик функцияларини амалга оширибгина колмасдан, бизнес билан хам шугулланишмокда. Буни энди совет даври мероси, деб хам булмайди, бу умуман дахшатли бир нарса.

Ислохотларни тармок даражасида хам утказиш керак. Советча тизим саркитларини йукотиш керак. Ракобатни ривожлантириш керак. Хусусийлаштириш зарур.

Лекин аввало бошкарув тизимини узгартириб, ракобатни ривожлантириб, шундан сунг хусусийлаштиришни утказиш керак. Чунки хозир хусусийлаштириш бошланса, давлат монополиялари урнига хусусий монополияларга эга буламиз. Бунинг эса яхши тарафи йук. Бу йуналишлар буйича улкан ишлар турибди.

Солик ислохотининг асосий муаммоларидан бири — давлат ислохот натижасида бюджетга тушумлар камайиб кетишидан чучимокда. Бу холда пенсия, стипендиялар, бюджет сохаси ходимларига маошларни тулаш ва хоказоларга пул булмайди. Лекин улкан ресурс айнан давлат корхоналарида яшириниб ётибди, чунки уларнинг аксарияти хозир соликлардан озод килинган. Уларнинг купчилиги фойда олмайди. Давлатга хам улардан фойда кам. Давлат уларни сунъий ушлаб турибди, бизга уларнинг сифати пастрок махсулотлари учун кимматрок нарх тулашга мажбурлаяпти, чунки у ерда ракобат йук, давлатнинг узи эса улардан деярли хеч вако олмайди. Бу нега керак? Боз устига, бу корхоналарнинг купчилиги ракобатбардош, уларни шунчаки ракобат мухитига тушириб куйилса бас.

Автомобилсозлик секторини олайлик. Автосаноатимизни 20 йилдан ортикрок химоя килиб келдик. Оёкка туриб олишига куйиб берайлик, автомобиль ишлаб чикаришни урганишсин, дедик. Шунча йил утди. Бизга энди сифати шубха остида булган, эскирган моделдаги автомобилларни киммат нархларда таклиф этишяпти. Худди шу компания автомобилларининг хорижда сотиладиган нархларидан кимматрок нархда. Бу ахир абсурд-ку? Буларнинг барчасига сабаб ракобат йуклигида.

Купчилик бошка ишлаб чикарувчилар учун чегарани очсак автосаноатимизни улдириб куямиз, дейди. Бу автосаноатни улдирмайди. Бу ерда машиналар бутловчи кисмлардан терилмокда, ишчи кучи арзон, автосаноат деярли солик туламайди, электр энергияси хам арзон. Нима учун автомобиллар киммат булиши керак? Кайси сабабдан? Бу — соф монополия натижаси. Микроиктисодиёт дарслигини олинг-да, у ердан монополияларнинг фаолияти кандай тасвирланганини укинг. Монополиячилар нархни ошириш учун ишлаб чикариш хажмини кискартиришади. Агар давлат нархни хам назорат киладиган булса, харажатларни оширишади. Давлатга: биз арзон сотмаймиз, деб исботлаш учун. Монополияларнинг классик феъл-атвори. У ерга кимни бошлик килиб тайинлашингиз ахамиятсиз. Хар кандай компания, хар кандай бошлик монополия шароитида узини айнан шундай тутади.

Мана, «Фейсбук»да узимизнинг конфет ишлаб чикарувчиларни украиналик хамкасбларидан химоя килиш керакми, деган мунозара булиб утди: «Мана, бизга Украина конфетларини олиб киришга рухсат беришди, махаллий ишлаб чикарувчиларга кандай зарба булади бу?!».

reform

Лекин бизнинг кандолат махсулотлари ишлаб чикарувчиларимиз доимо ракобат шароитида ишлашган. Биринчидан, улар куп. Иккинчидан, улар доим узаро ракобат килишади, бозорларимизда доимо Россия, Козогистон ва Туркия конфетлари булган. Уларнинг олиб кирилишини чеклашганда хам улар контрабанда йули билан кириб келаверган. Шунинг шарофати билан бизда чидаса буладиган нархларда сотадиган конфет ишлаб чикарувчилар бор. Бунинг сабаби ракобатда.

Агар биз автосаноатдагидек килганимизда — чегараларни хорижий конфетларга такка-так ёпиб куйганимизда — биз бир ярим баробар кимматрок ва сифатсизрок конфетлар харид кила бошлардик. Ракобатга рахмат айтиш керак.

Автосаноатда хам ахвол шундай. Чегараларни очинг, нормал божхона туловларини жорий этинг — хозиргидек 100 фоиз эмас, айтайлик, 30 фоиз. Бюджет хам тушумга эга булади. Хозир бюджетга хеч нарса тушмаяпти, амалда йук килинган импортдан хам, автосаноатнинг узидан хам.

Агар бозор бошка ишлаб чикарувчиларга очилса, бюджетга тушумлар пайдо булади, автосаноатимиз хам ракобатга киришиб, харажатларни камайтириб, нархларни пасайтириб, сифатни ошира бошлайди. Ракобатсиз, хозир уларни койиб, яхши булиш учун яна 5 йил муддат бериш — мутлако бемаъни машгулот. Чунки ташки стимуллар булмаса, ишлаб чикарувчини хеч ким сифатни ошириб, харажатларни камайтириб, истеъмолчи учун ишлашга мажбурлай олмайди.

Назаримда, жорий йилда амалга оширилиши керак булган асосий учта ислохот мана шу. Аслида, аввал айтиб утганимдек, ислохотлар хамма жойда керак. Таълим тизимида хам, пенсия ислохоти хам, бюджет ислохоти хам, банк ислохотини хам давом эттириш керак, импорт экринлаштирилмоги лозим ва хоказо ва шу кабилар.  Ислохот хамма жойда керак.

Лекин мана шу уч ислохот — энг устувори. Бу ислохотлар колганларини хам тортиб чикаради.

Яна маълумот

Rj1axTqfRwTjCISEOyi1jmaKQK8ga0NG

Captiva 5 нархи неч сум эълон

«Сaptiva 5» 221 млн 691 минг сумдан 309 млн 900 минг сумгача нархда сотувга чикарилади. …