Главная / Иктисодиёт / Дунё доллардан воз кечиши мумкинми?

Дунё доллардан воз кечиши мумкинми?

dollar

Долларнинг инкирози ва буткул кулашига оид башоратлар вакти-вакти билан янграб туради. Кайсидир мутахассис келгуси ун йилликда АКШ доллари гегемон валюта сифатидаги мавкеини йукотишини билдирса, яна бири якин келажакда бутунлай янги ва универсал валюта долларни тахтдан агдариши хакида бонг уради. Сир эмаски, Узбекистонда хам аксарият йирик шахсий олди-бердилар АКШ долларида амалга оширилади. Шундай экан, долларнинг кадрсизланиши, уз урнини йукотишига оид маълумотлар барча учун кизик.

АКШ долларининг дунё валютасига айланиши узига хос тарихга эга. Иккинчи Жахон урушида уша пайт дунёда мавжуд булган 73та давлатдан дунё ахолисининг 80 фоизи истикомат килган 62таси у ёки бу томонни ёклаб иштирок этганди. Бутун жахонни камраб олган бу уруш якунига кура, иктисодий жихатдан деярли зарарсиз ва хатто кисман иктисодини кутарган холда чиккан энг йирик давлат АКШ булганди. Олти йиллик уруш колган йирик давлатларнинг иктисодини танг холатга келтирган, энди хаммаси аввалгидай давом этиши мумкин эмасди.

Шу пайтга кадар дунёнинг асосий захира воситаси сифатида олтиндан фойдаланилар, хар бир давлат имкон тугилиши билан шу кимматбахо металлни купайтиришга уринарди. Уруш охирлаб, Германиянинг енгилиши мукаррар булган 1944 йилнинг июль ойида АКШнинг Бреттон-Вуд курортида дунёнинг етакчи молиячилари ва йирик давлатлар вакиллари конференция утказишди. Анжуман якунига кура, «Бреттон-Вуд» келишувига эришилди.

Фото: Коммерсант
Фото: Коммерсант

Унга кура, бир Троя унцияси (31,1 грамм огирликда) олтиннинг катъий ва узгармас бахоси 35 АКШ доллари килиб белгиланди. Айни шу анжуманда АКШ хар доим шу киймат эвазига бир унция олтин сотишни, яъни жахон захира валютасига айланаётган АКШ доллари кийматини шу усул билан саклаб туриш кафолатини берди. АКШнинг бу кафолатига ишонмасликнинг иложи хам йук эди, чунки йигирманчи асрнинг ярмига келиб дунё олтин захирасининг тахминан 70 фоизи шу давлат тасарруфида эди.

Дастлаб, бир неча йил АКШ уз масъулиятини бажариб юрди. Аммо хар кандай валюта сингари АКШ доллари хам инфляция, девальвация таъсиридан четда кола олмасди, олтин бахоси эса узгарувчан эди. 1968 йилда олтин бахоси икки хил курсда, хам олдинги келишув буйича, хам бозор бахосида белгилана бошлади. 1971 йилда президент Никсон долларнинг олтинга конвертациясига ватинча такик куйди. 1971 йилда олтин бахоси 38 долларга, 1973 йилда 42 долларга кутарилиб кетди. Олтин шу бахоларда сотилсада, долларнинг олтинга алмаштирилиши тикланмади.

Бунга кадар долларнинг олтинга алмаштирилишига шубха килган Шарль де Голль бошлик Франция, унинг ортидан Германия захираларидаги долларларни кемаларга ортиб АКШга жунатдилар ва олтинга алмаштирилишини талаб килдилар. Бу икки давлатнинг харакати АКШ учун огир зарба булди ва айнан уша пайтда долларнинг инкирози хакида илк гаплар таркалди.

1973 йилга келиб Ямайка келишувига асосан долларнинг олтинга аник нарх асосида конвертация килиб берилиши буйича келишув бекор килинди ва олтин хам, доллар хам тулалилигича бозор принципилари асосда муомалага куйиб юборилди. Бу АКШнинг кафолатига асосан долларни захира килган давлатлар учун гуёки захираларидаги доллар курук когозга айланиши каби эди.

Айнан мана шу пайт жуда купчилик энди долларнинг кулаши аниклиги хакида баёнотлар берди. Чунки хар канча харакат килинмасин, фойдаланиш нокулай булсада, олтин каби уз кадрини йукотмайдиган воситани муомалага киритишнинг иложи булмаганди.

Аммо бу пайтга келиб бутун дунё молия тизими долларга карам булиб улгурган, хар кандай халкаро (ва хатто ички) иктисодий муносабатларда энг кулай муомала воситаси АКШ долларига айланиб колганди.

Йиллар утди, долларнинг дунё буйлаб таркалиши давом этди ва охир-окибат у кириб бормаган бирор давлат, бирор тизим колмади. Хар кандай алмашинув нукталарининг асосий операция манбаи АКШ долларининг бошка валюталарга алмаштирилиши булиб колди.

Хар кандай кудрат хам сусаяди, хамма нарсанинг даври утади. АКШ хамон дунёнинг энг кудратли давлати булсада, бошка давлатлар хам ривожланишда давом этдилар ва турли иттифоклар туза бошладилар.

1999 йилнинг 1 январида Европанинг энг йирик давлатлари иштирокида дастлаб банкалараро муомалага мутлако янги ва узига хос валюта – евро киритилди.

Фото: Finance.UA
Фото: Finance.UA

2002 йилнинг 1 январидан бошлаб эса бу валютанинг накд шакли хам одамлар кулига етиб борди. 2013 йилга келиб дунё буйлаб айланаётган накд евро макдори 950 миллиард евродан ортди ва бу жихатдан мазкур валюта АКШ долларини ортда колдирди.

28 давлатда эркин айланиш билан бирга уша йирик давлатларнинг миллий валютаси урнини эгаллаши еврога булган кизикишни кескин ошириб юборди.

Уша пайтларда долларнинг аник инкирози хакидаги гаплар яна болалади.

Лекин бу сафар хам «ухшамади». Евро кадрининг дастлаб долларга нисбатан ошиб бориши Европа давлатлари экспортини бугди ва асосий хамкор булган АКШ олдида кучсизлантириб куйди. Кейинчалик иктисодлар уртасидаги тафовут, турли давлатларнинг ташки карзлари хаддан ташкари ортиб кетиши Евроиттифок иктисодига булган ишончни сусайтирди. Аста-секин Евроиттифок вакиллари уз валюталари кадрини туширишга мажбур булишди ва евро купчилик давлатлар захирасига янги восита сифатида кирган булсада, долларни сикиб чикара олмади.

АКШ иктисоддан ташкари сиёсатда хам жиловларни кулга олишга уринар, бу табиийки Хитой, Россия, баъзан Туркия каби йирик давлатларга ёкмас, Эрон эса очикдан-очик ёвлашишдан чарчамасди. Мана шу давлатлар уз иктисодларини доллардан халос килиш учун хеч булмаганда узаро олди-бердиларда миллий валюталардан фойдаланиш зарурлигини таъкидлашарди.

Эрон уз худудида доллар конвертациясини каттик назорат остига олган булса, Россия ва Хитой рубль ва юан алмашинувини кучайтиришга урина бошлади. Кейинчалик сиёсий зиддиятлар асосида бу сафга Туркия хам кушилди.

Россия хукуматининг бу борадаги харакатлари уз натижаларини бера бошлади. Масалан 2016 йилда ахолининг хорижий валютадаги банк омонатлари умумий омонатларнинг 37 фоизини ташкил килган булса, 2018 йилга келиб бу курсаткич 26 фоизга тушди. Россиянинг АКШ билан товар айирбошлаш хажми  2017 йилда 23,6 миллиард долларни ташкил килгани холда Хитой билан бу курсаткич 85 миллиард долларга етди ва энг кизиги бу олди-бердиларда миллий валюталар урни бир неча карра ошди.

Туркиянинг доллар карамлигидан кутилиш истаги дастлаб тескари самара берди. Махаллий валюта – лиранинг кадри 1 долларга  3-3,5 лирадан 7-7,5 лирагача тушиб кетди. Бутун Туркия буйлаб АКШ долларини оловда ёкиш буйича флешмоблар утказилди.

Хуш, узимизда нима гап?

Узбекистонда жисмоний шахслар уртасида барча йирик олди-сотдилар асосан АКШ долларида амалга оширилади. Мамлакатимизда банкдан ташкари, чунтаклараро айланаётган доллар куламини хисоблаш, тахмин килиш кийин. Лекин бу жуда катта маблаг эканлиги аник.

Албатта, хусусий мулк дахлсизлиги конституция билан химояланган ва хар бир фукаро уз мулкини истаган тарзда сотиши мумкин. Аммо нима учун биз хам барча олди-бердиларда АКШ долларига бу кадар богланиб колганмиз?

1990-йилларда юртимизда яшовчи бошка миллат вакиллари, асосан руслар уйларини ва бошка мулкларини сотиб, кучиб кета бошладилар. Кучмас мулк бахоси жуда арзонлиги билан бирга унинг сотувидан тушган пулни бошка давлатда ишлатиш муаммоси хам бор эди. Аввалига МДХ давлатлари билан умумий валюта – рубль маълум муддат ишлаб турди. Аммо рублга мулк сотганлар урнига нимадир харид килгунларича пул анча кадрсизланиб кетаверди. Шундай вазиятда универсал валюта сифатида шу пайтгача хам дунёда бу макомни эгаллаб келган АКШ доллари биз учун хам «кашф килинди».

Биз учун хусусий мулкнинг иккинчи йирик шакли асосан автомобиль булган. Дастлаб, уз автосаноатимиз ишга тушмаган пайтларда хориждан, асосан Россиядан енгил машиналар олиб келиб сотиларди. Бу бозорда хам доллар «беминнат» хизматчи ролини уйнаб берди.

Бу жараёнлар изсиз кетмади албатта. Халк онгида накд пул шаклидаги бойликни асраш, жамгаришда АКШ доллари тобора купрок роль уйнай бошлади. Хозирги даврдан фаркли равишда долларнинг кадри у пайтлар хакикатан хам жуда баланд, шахарларда 1000-2000 АКШ долларига яхши квартира сотиб олиш мумкин булса, 100 долларга эга инсон анча бадавлат хисобланарди.

Йиллар утаверди. Узбекистон иктисоди хам катор омиллар туфайли аввал изига тушди, кейин тиклана бошлади. Аммо иктисоднинг кутарилиши хам «хорижий валютага булган мухаббатимиз»ни сусайтира олмади. Энди бунга асосий сабаб сифатида сумнинг кучли инфляцияси юзага чикди.

«Хорижий валюта кийматини белгилаш чогида марказий банк…» деган кизикарли жумлаларни эшита бошлаганимизга хам 20 йилдан ошди. Узбекистонда хорижий валютанинг – амалда АКШ долларининг уч хил курси амал килди. Жисмоний шахслар орасида миллиардлаб доллар кулма-кул булиб юраверса-да, деярли хеч ким расман – банк оркали валютани накд шаклда сотмади ва сотиб олмади.

Бу жараёнлар хам оддий ахолининг долларга карамлигига, барча йирик олди-бердилар шу валютада амалга оширилишига замин яратди. Бундан ташкари узлуксиз давом этаётган инфляция туфайли сумимиз оркали накд шаклда олди-берди килишнинг иложи хам колмаган, хали 5000, 10 000, 50 000 сумлик пуллар муомалага киритилмаган йилларда бунинг учун юк машиналари керак буларди.

Долларга карамликнинг яна бир мухим омили накд пул ва пластик карталардаги маблаг уртасидаги тафовут булди. Накд сум булганда хам доллар топиш андак муаммо булган бир пайтда пластик картадаги маблаг долларга айлангунича анча йукотишлар буларди. Бу хам жамгаришнинг ягона варианти сифатида долларнинг кадрини ошираверди. Лекин шу билан бирга доллар хажми хам купайгандан-купайди. Автомобиллар хам, кучмас-мулк нархи хам кескин ошди.

Хозирги кунда бу муаммолар асосан ечим топди. Накд ва накд булмаган пул уртасидаги тафовут йуколди. Яъни, пластик картадан накд пул ечиш, накд пул оркали конверсион картага АКШ доллари сотиб олиш имконияти тугилди. Бу ислохотларнинг охирги халкаси булган накд шаклда хорижий валюта олиш имконияти хам яратилди.

«Демак Узбекистонда хам захира валютаси сифатида сумга утиш мумкин эканда, долларнинг вакти утибдида», – дейишга хали эрта. Анча эрта.

Узбекистон хали ривожланаётган давлатлар каторида булса, хатто ривожланган давлатлар учун хам долларга мукобил валюта хали мавжуд эмас.

2015 йилга келиб, доллар гегемонлигига чек куйиш буйича шунча уринишлардан кейин хам дунё ялпи ички махсулотининг 76 фоизи жамланган 120дан ортик давлатларнинг асосий захиралари АКШ долларида экани аникланган. Уша йилда халкаро утказмаларнинг хар 10тасидан 9тасида у ёки бу шаклда доллар иштирок этиши, унинг кунлик умумий айланмаси 5 триллиондан ортиклиги, марказий банклар захирасидаги киймати 11,5 триллион доллардан ортиши хисоблаб чикилган. Хозирги кунга келиб хам дунё давлатлари захираларининг 60 фоизи долларда булса, халкаро банк операцияларининг деярли ярми айнан шу валюта хиссасига тугри келади.

Бунинг узига хос сабаблари бор албатта. АКШ иктисоди мамлакатнинг шунча карзларига карамасдан бир асрки баркарор усишни саклаб тургани холда бу давлат бирор марта дефолт эълон килмаган. Мисол тарикасида иктисоди ута бакувват ва баркарор хисобланган Германия янги тарих давомида 8 марта дефолтни тан олишга мажбур булган.

Хулоса килиш мумкинки, долларнинг кулашига оид хар кандай хабарлар асоссизлиги билан бирга, бундай вазият юзага келишидан бирор йирик давлат манфаатдор эмас.

Аброр Зохидов

Яна маълумот

Rj1axTqfRwTjCISEOyi1jmaKQK8ga0NG

Captiva 5 нархи неч сум эълон

«Сaptiva 5» 221 млн 691 минг сумдан 309 млн 900 минг сумгача нархда сотувга чикарилади. …