Главная / Маданият / Диний багрикенглик ёки узгаларнинг кадриятларига хурмат билан караш

Диний багрикенглик ёки узгаларнинг кадриятларига хурмат билан караш

bagrikenglikАллох таолога бехисоб хамду санолар айтамиз, Пайгамбаримиз Мухаммад Мустафога салавот ва саломлар йуллаймиз!
Мукаддас динимиз таълимотлари мусулмон кишининг онгини Якка Аллохга ибодат килиш, Унинг хак дини Исломга амал килиш асосида тарбия килар экан, айни чогда хар кандай инсонни дину диёнати кандайлигидан катъи назар, инсонлиги учун хурмат килишга чакиради. Зеро, хазрат Али ибн Абу Толиб разияллоху анхунинг таъбири билан айтганда, барча инсон икки синфдан иборат: ё дин биродаринг ёки яралиш жихатдан мислинг ва кариндошингдир. Инсонни хурмат килиш унинг барча моддий ва маънавий хак-хукукларини хурмат килиш демакдир. Унинг тану жони, мол-мулки, обруси, каромати ва диний танловини хурмат килиб, унга тажовуз килмаслик хам шу жумладан хисобланади. Шу боис хам Ислом одамларни динлари ва эътикодлари туфайли таъкиб килиб, зулм килишдан кайтарар экан, мусулмонларни узгалар билан гузал муомала килишда ва ахлок-одобда олий намуна булишга таргиб этади. Токи, уларнинг нолойик хатти-харакатлари Исломдан деб курилиб, натижада унинг пок номига дог тушиб колмасин ва узгалар ундан безиб колмасинлар.
Аллох таоло Куръони каримда мусулмонларни узларига тажовуз килиб, уруш очмаган узга дин вакилларига яхшилик килишга кизиктириб шундай мархамат килади: “Дин тугрисида сизлар билан урушмаган ва сизларни уз юртингиздан (хайдаб) чикармаган кимсаларга нисбатан яхшилик килишингиз ва уларга адолатли булишингиздан Аллох сизларни кайтармас. Албатта, Аллох адолатли кишиларни севади” (Мумтахана сураси, 8-оят).
Куръони карим хатто гайридинларнинг ботил бут-санамларини сукишдан кайтарганидан, мусулмонларни узгалар кадриятларига нечогли хурмат билан муомала килишга ундаганини курамиз. Нима учун Аллох таоло уларнинг тош ва ёгочлардан булган жонсиз, на узига, на бировга зарар ёки фойда келтиролмайдиган бут-санамларни сукиб, хакоратлашдан кайтарди? Чунки, гайридинлар уша бут-санамларини узлари учун мукаддас деб хисоблайдилар. Маълумки, хар бир инсон узи учун мукаддас деб билган нарсани химоя килади. Качонки, мусулмонлар кофирларнинг мукаддас тушунчаларига тажовуз килиб, уларни хакоратласалар, бунинг табиий натижаси уларок уз навбатида улар хам мусулмонларнинг мукаддас нарсаларига тажовуз килиб, уларни хакорат киладилар. Ислом эса, узга дин вакилларини сукиш ва хакоратлашга рухсат бермайди. Куйидаги ояти каримага кулок тутинг: “Аллохдан узгага сигинадиган кимсаларни (бутларини) сукмангиз! У холда улар хадларидан ошиб, жохиллик билан Аллохни сукадилар. Хар бир миллатга узлари килган амални мана шундай чиройли курсатиб куйганмиз” (Анъом сураси, 108-оят).
Ислом дини азал-азалдан инсониятга асл мурувватни, хатто узга дин вакилларига эхтиром ва багрикенглик билан муносабатда булишни ургатиб келган. Маълумки, Ислом узидан олдинги самовий динларни (яхудийлик, насронийлик) шунчаки хурмат килиш билан чекланмай, уша дин ахлларига чексиз мурувватлар курсатган. Уларнинг хак-хукукларини конун билан мустахкамлаб куйган. Маданият ва анъаналарига эхтиром билан каралган. Асрлар давомида бу коидаларга амал килиб яшаган мусулмонлар бир-бирларига, хатто ораларида яшайдиган бошка миллат вакилларига, ахли зимма (мусулмонлар диёрида яшайдиган узга дин вакиллари)га хам мурувватнинг мислсиз намуналарини курсатиб, бутун инсониятга ибрат булишди.
Куплаб хадиси шарифлар ва осорларда узгаларга чиройли муомала килишга таргиб этилади. Ислом дини барк уриб яшнаган даврда зиммийларга килинган олийжаноб муомала бунинг ёркин намунасидир. Айнан ана шундай гузал муомала туфайли купгина зиммийлар мусулмон булиш бахтига эришганлар. Имом Абу Довуднинг “Сунан”ида Набий соллаллоху алайхи ва салламдан шундай хадиси шариф ривоят килинади: “Огох булинг, кимда-ким муохадга (зиммий кишига) зулм килса ёки уни тахкирласа ёки унга токатидан ортик ишни юкласа ёхуд ундан узи норози булган холда бирон нарса олса, мен киёматда ундай кишининг хусуматчиси ва душмани буламан”.
Ислом дини бошка дин вакилларининг тирикларини хурмат килиш билан чекланиб колмади, уларнинг уликларини хам эхтиром килди. “Сахихи Бухорий”да Жобир разияллоху анхудан куйидаги вокеа ривоят килинади: “Бир куни олдимиздан бир жаноза утди. Шунда Набий алайхиссалом бу жаноза учун урниларидан турдилар ва биз хам (ул зотга эргашиб) урнимиздан турдик. Биз: “Ё Расулуллох, бу яхудийнинг жанозаси!” дедик. Шунда ул зот соллаллоху алайхи ва саллам: “Качон жанозани курсангиз, урнингиздан туринг!” дедилар”.
“Диний багрикенглик” дегани мусулмонлар истилохида «мурувват» дейилади. Бу тушунча кенг маънода чиркин нарсалар ва вокеалар каршисида гузалликни устун куйиб, мехрибонлик килиш хамда хар бир вокеликка гузаллик нуктаи назаридан ёндошиш, эътикод, маданият, анъаналарга нисбатан хурмат ва эхтиром билан муносабатда булиш демакдир. Ана шунга биноан, мусулмонлар бутун тарих давомида бошка динларга ва уларнинг вакилларига багрикенгликнинг, мурувватнинг буюк намуналарини курсатиб келишган. Чунки бу Аллох таолонинг амри, Унинг Расули умматга берган курсатмадир. Куръон ва Суннат хукмига кура, мумин-мусулмонларнинг бирор кавмни ёмон куришлари ёки уша кавмларнинг мусулмонларга душманлик килиши уларга нисбатан зулм килишга, хакларини поймол этишга сабаб булмаслиги керак. Аллох таоло шундай амр килган: «Эй, имон келтирганлар! Аллох учун (тугриликда) собит турувчи, одиллик билан гувохлик берувчи булингиз: бирор кавм (кишилари)ни ёктирмаслик сизларни уларга нисбатан адолатсизлик килишга ундамасин! Адолатли булингиз! Зеро, у (адолат) таквога якинрокдир. Аллохдан куркингиз! Албатта, Аллох ишларингиздан хабардордир» (Моида сураси, 8-оят).
Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом бошка дин ва эътикод вакилларига нисбатан багрикенг булиш, уларнинг эътикодини хурмат килиш, хакларига риоя этишнинг олий намунасини курсатибгина колмай, умматни хамиша ана шу йулдан боришга даъват килишдан чарчамадилар. Расулуллох соллаллоху алайхи ва салламдан ривоят килинган хадисда: «Халкнинг барчаси Аллохнинг измидадир. Уларнинг Аллохга махбуброги ахлига наф берувчирогидир», дейилган (Баззор ривояти).
«Ким ахли зиммага бирор захмат етказса, киёмат куни мени узининг душмани сифатида куради» (Ахмад ибн Ханбал «Муснад»да ривоят килган). Мурувват, токатлилик ва диний багрикенглик Исломнинг тамал тоши, эътикод ва динлар тарихидаги бир омилдир. Ислом илк давриданок аввалги динларга хеч кандай тазйик утказмади, турфа мазхаб ва мафкураларга карши мутаассиблик килмади. Ислом биринчи кунларданок диний багрикенгликнинг оламшумул шиорларини уртага ташлади: «Барча самовий динлар бир манба, бир булокдан сув ичади, хамма пайгамбарлар биродардирлар, рисолатда улар уртасида хеч кандай афзаллик йук, эътикодга, динга мажбурлаш мумкин эмас, илохий диёнатларнинг барча ибодатхоналари химоя ва мудофаа килиниши керак, динлардаги ихтилофлар котиллик ва адоватларга сабаб булмаслиги, яхшилик, силаи рахмдан тусмаслиги лозим».
Расулуллох соллаллоху алайхи ва саллам даврларида диний багрикенглик сиёсати узининг бор куринишида намоён булди. Айникса, “делегациялар йили” деб аталмиш йилда бу тушунча янада равшанрок куринди. Пайгамбаримиз алайхиссалом куплаб ахли китобларнинг вакилларини кабул килар, узга давлат арбобларига мактублар жунатардилар. Мазкур мактублардан бири ул зот соллаллоху алайхи ва салламнинг Нажрон епископига йуллаган мактублари эди.
Румон тадкикотчиси К. Жиоржио Ислом хукмрон булган даврдаги бошка самовий дин эгаларининг ахволи хакида гапирар экан шундай ёзади: “Гарчи хижратнинг туккизинчи йилидаёк Ислом дини бутун араб жазирасини камраб олган булса-да, Мухаммад алайхиссалом яхуд ва насороларни уз динига киришга мажбур килмаган. Чунки, улар ахли китоб эдилар. Мухаммад алайхиссалом узларининг Нажрон бош епископи Абулхорисга ёзган мактубларида Ислом келгач, араб жазирасида насронийларнинг ахволи яхшилангани хакида хабар берганлар. У киши мактубда шундай сузларни айтганлар: «Бисмиллахир рохманир рохийм. Расулуллох соллаллоху алайхи ва салламдан Нажроннинг бош епископи Абулхорисга ва унинг барча рухонийлари ва епископларига! Аммо баъд… Катта епископ, унинг рухонийлари ва бошка епископларига маълум булсинки, сизларнинг черковларингиз, маъбадларингиз ва савмаъа (синагога)ларингиз кандай булса, шундайлигича колдирилади, сизлар уз ибодатларингизда хур ва эркиндирсиз. Орангиздан бирортангиз уз мансабидан ва макомидан четлаштирилмайди. Диний маросимларингизда хеч нарса узгартирилмагани каби мазкурлардан хам хеч нарса узгартирилмайди, модомики епископлар (ахдга) содик колсалар ва дин таълимотларига амал килсалар. Ким шу нарсаларга амал килса, у Аллох ва Расулининг химоясида булади, ким уларни ман килса, у Аллох ва Расулининг душмани булади»”.
Мазкур рисола ахли китоблар араб жазирасида уз ибодатларини адо этишда эмин-эркин булганларига ва хеч ким уларга тазйик утказмаганига далолат килади. Хижратнинг туккизинчи йилида Нажрон насоролари делегацияси катта епископ Абулхорис бошчилигида Мадинаи мунавварага мехмон булиб келади. Улар Набий алайхиссалом хузурларига кирмокчи булганларида узларининг расмий диний либосларини кийиб оладилар. Пайгамбар алайхиссаломни зиёрат килиб булганларидан сунг ул зотдан ибодатларини адо этиш учун рухсат сурайдилар. Набий алайхиссалом уларга Мадина масжидида ибодатларини адо этишлари учун шароит килиб берадилар. Шундай килиб, улар мусулмонларнинг масжидида Байтул макдисга йуналган холда ибодатларини адо киладилар. Ха, Пайгамбаримиз алайхиссалом ахли китобларга хурмат билан муносабатда булардилар. Айникса, насронийларга алохида эхтиром курсатардилар.
Набий алайхиссалом амал килган диний багрикенглик сиёсати кейинчалик Пайгамбар алайхиссаломнинг хулафоларининг хам коидасига айланди. Улар узга дин вакилларига хурмат ва шафкат билан муносабатда булишди, магрибу машрикни эгаллаган Ислом улкаларида узга дин вакиллари хам мусулмонлар химоясида бемалол уз динларига амал килиб яшадилар. Бундай мисли курилмаган багрикенглик хаттоки, гарб шаркшуносларининг инсофли вакиллари томонидан хам кадрланган, мактов ва тахсинлар билан тилга олинган. Улар Ислом багрикенглиги билан салиб юришларидаги хунрезликларни таккослаб, Исломнинг бошка динлардан кура багрикенгликда пешкадамлигини эътироф этганлар.
Жумладан, шаркшунос Мишун узининг “Салиб юришлари тарихи” номли китобида куйидагиларни ёзади: “Ислом бошка дин вакилларига нисбатан багрикенгдир. У патриархларни, рухонийларни ва уларнинг ходимларини хар кандай соликлардан озод килган, ибодатга берилганлари учун уларни урушда хам улдиришни ман килган. Умар ибн Хаттоб Кудсни фатх килгач, насронийларга тегмаган. Салибчилар эса, мазкур шахарни босиб олишганда мусулмонларнинг барини киличдан утказиб, яхудларни ёкиб юборган эдилар”.
Мазкур шаркшунос узининг “Шарк сари диний саёхат” номли бошка китобида насронийлар багрикенглик ва олийжанобликни, узгалар билан чиройли муомалани куп холларда мусулмонлардан урганганликларини ёзади: “Насронийлар таомул рухини ва гузал муомала фазилатларни мусулмонлардан узлаштирганликлари гоят ачинарлидир. Холбуки, мазкур фазилатлар барча халкларда мурувват ва эхсон коидаларининг энг мукаддаси хисобланади. Мана шуларнинг барига мусулмонлар уз пайгамбарлари Мухаммад алайхиссаломнинг таълими туфайли эришганлар”. Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом бу борада Ислом умматигагина эмас, бутун инсониятга хакикий ибрат-намуна эдилар. Багрикенглик, кечиримлилик бобида у зотга тенг келадигани топилмайди. Оламлар сарвари касос ва уч олиш имконияти була туриб узларига, барча мусулмонларга чексиз зулм ва ёвузликлар курсатган, она шахарларидан кувиб чикарган маккалик мушрикларни хам, тош олиб у зотни яралаган, шахридан кувган тоифликларни хам, амакилари ва энг жасур саркардаларини улдирган кулни хам, узларига захар берган аёлни хам, куйингки, барча-барчани бирдай кечира оладиган зот эдилар.
Юртимизда кадимдан турли эътикодга мансуб миллат ва элатлар истикомат килиб келган. 130 дан зиёд миллат фарзандларининг хур ва озод диёрда тугилиб, тинчлик ва осойишталик кайфиятида яшашлари ватанимизнинг багрикенглик улкаси эканлигининг ёркин намунасидир. Уларнинг узаро хамжихатликда, ахил-инокликда бир-бирларининг эътикодларини хурмат-эхтиром рухида яшаб келишларининг узи Яратганнинг халкимизга берган улкан неъматидир.
IX асрдан бошлаб хозирги Узбекистон худудида Ислом дини сунний йуналишининг ханафий мазхаби карор топди. Зеро, Имом Аъзам мазхаби бошка мазхабларга караганда узга динлар ва махаллий урф-одатларга нисбатан эркинлик бериш тамойили билан ажралиб туради. Ханафийлик таълимотини янада такомилга етказган ватандошларимиз – Абу Мансур Мотуридий, Абул Муин Насафий ва Бурхониддин Маргиноний каби алломалар мусулмонлар орасидаги гоявий тарафкашликка бархам бериш, Ислом динининг Ахли сунна вал жамоа йулининг баркарор булиб колишига катта хисса кушдилар.
Диёримиздан чиккан алломаларнинг асарларида диний багрикенглик билан боглик кадриятлар таргиб килинган гояларни учратамиз. Буюк аллома, мотуридия акидавий йуналиши асосчиси Абу Мансур Мотуридийнинг (870-944) асарларида баён этилган багрикенглик гоялари бунга мисол булади. Жумладан, Мотуридийнинг Куръон тафсирига багишланган, Ислом оламида кенг танилган “Таъвилоту ахли сунна” асарида Хаж сурасининг 40-оят тафсирида: “Черков ва синагогаларни вайрон этиш ман этилади. Шунинг учун хам, мусулмонлар юртида шу давргача улар бузилмай сакланиб колган. Бу масалада илм ахли орасида ихтилоф йук”, деб катъий таъкидлайди. Самаркандлик факих, муфассир Абу Лайс Самаркандий (ваф. 1003 й.) эса, узининг “Бахрул улум” номли тафсирида Куръондаги Мумтахана сурасининг 8-9-оятлари шархида: “Сизлар билан динда уруш килмаган узга дин вакиллари билан борди-келди килинг, улар билан адолатли муомала килинг”, деб ёзади. Мовароуннахрлик яна бир машхур факих, муфассир Абул Баракот Насафий (ваф. 1310 й.) Ислом оламида маълум ва машхур “Мадорикут танзил” асарида мазкур оятларни: “Узга дин вакилларига эхтиром курсатинг, уларга суз билан хам, иш билан хам яхши муомалада булинг”, деб тушунтиради.
Хаким Термизий (ваф. 932 й.) асарларида хам христианларнинг баъзи тоифалари хакида фикр юритилиб, улар Пайгамбар алайхиссалом башорат килган “нажот топган фирка”, деб тавсифланади. Мотуридий христианлар мусулмонларга калби мойилрок, дустона муносабатга якин эканини айтиб утган булса, Абул Баракот Насафий насронийлар мусулмонларга дили якин эканини, улар орасида камтар, олим ва обидлар бор, дея таърифлаб, илм кимда булишидан катъи назар, албатта яхшиликка етаклашини алохида таъкидлайди. Шайх Ахмад Яссавий (1105-1166) хам уз хикматларида гайридинларга яхши муносабатда булишни уктирган:

Суннат эрмиш, кофир булса, берма озор,
Кунгли коттиг дилозордан Худо безор.

      Маълумки, Ислом давлати панохида яшаган гайридинлар “зиммий” деб аталган ва дини, жони ва молининг омонлиги мусулмонлар зиммасида булган. Пайгамбар алайхиссалом зиммийларнинг ёнини олиб: “Зиммийга зарар етказганга мен душманман”, деган мазмундаги бир катор хадислари туфайли факихлар зиммийлар мавзусига алохида эътибор бериб, уз асарларида уларга махсус боблар ажратганлар. Чунончи, зиммийлар мусулмонлар каби барча хукукларга эга булиш билан бирга, тулик эътикод эркинлигига хам эга булганлар. Бурхониддин Маргиноний (1123-1197) узининг “Хидоя” асарида: “Мусулмонлар диёрида черков ва ибодатхоналар бузилиб кетган булса, уларни уз жойида яна кайта тиклаш мумкинлигини” алохида айтиб утган.
Юртимиз алломаларининг асарларида диний багрикенгликка оид бундай мисоллар жуда куп. Шу нуктаи назардан караганда, узга дин вакиллари билан ёнма-ён яшаб келган халкимизда диний багрикенглик факат зарурат келтириб чикарган эхтиёж эмас, хаёт тарзига сингиб кетган узига хос фазилат эканига ишонч хосил килиш мумкин.

Одилхон кори Юнусхон угли,
Тошкент шахар, Шайхонтохур тумани бош имоми,
Шайх Зайниддин жомеъ масжиди имом-хатиби

Яна маълумот

pogudx662lujp78dq

Тугилган кун табрикотлари 2023

Киска, узок, ихчам, расмли тугилган кун хабари ва енг яхши табрик сузлари Тугилган кун мухим …