Главная / Маданият / Бир бош булаклн гаплар

Бир бош булаклн гаплар

Топшириклар: Матнни диккат билан укинг. Содда гапларнинг бош булакла- рини аникланг. Бир бош булакли гапларни дафтарингизга кучириб ёзинг.

Куча. Кургон… Кургоннинг илма-тешик булган девори багридан енгил буг кутарилади. Чумчуклар уша ковакларга кириб чикмокда. Деворнинг таги чириб тукилган – камар… Четдаги юксак минор тепасидаги айвончада хул булган кизил байрок осилиб турибди. Елкасига милтик осган сокчи куринади.

Улкан дарвоза. Икки ёнида биттадан замбарак. Сокчилар. Кенг сахна. Курбонбекнинг собик саломхонасига йуналди. Эшикни дадил очди.

Ха, у бу хонага бемалол кираверади. Олимжон Арслонов билан эса эркин гаплашади. Узиям жуда яхши куради-да у одамни! Холбуки, у киши Курбонга на кариндош, на тенгдош.

Гапнинг бош булаклари – эга ва кесим. Гапда бош булаклардан бири ифодаланмаса, у бир бош булакли гап деб юритилади. Бир бош булакли гаплар куйидаги турларга булинади: 1. Шахси маълум гап.

  1. Шахси номаълум
  2. Шахси умумлашган
  3. Шахссиз
  4. Атов

Эслатма: Бир бош булакли гапларнинг инфинитив ва вокатив каби турлари олийгохларда урганилади.

Машк. Укинг. Гапларнинг кесиминитопинг. Бу гапларнинг кесимига караб эгасини аникланг.

  1. Эртага кечкурун мехмонлар билан бирга хизматингизда буламиз. (А.К.) Эрталаб нонушта устида илик, жонли кизик сухбатга берилдилар. (О.) 3. Гапни кам сузла, ишни куп кузла. (М.) 4. Радио оркали укиб эшиттирилди. 5. Илмни мехнатсиз эгаллаб булмайди. (Х.) 6. Тоза супурги билан бошдан-оёк супурди. Куллари билан сийпади. Бармоклари билан ёлларини таради. (О.) 7. Янги узгаришлар тугрисида ташкарида эмас, балки ичкари ховлида хам гаплаша бошладилар. 8. Хайрон бу- либ Адхамга карадим-у, дахшатдан котиб колдим. (У.Х.)

Шахси маълум гап.

Бу турдаги гапларнинг шахси, яъни эгаси маълум. Факат у гап таркибида куринмайди. Уни кесим оркали осонгина топиб олса булади.

Одатда шахси маълум гапларнинг кесимлари I ва II шахсдаги феъллар билан ифодаланади. Мисолларга диккат килинг.

  1. 11-«А» синфида укийман. Спортга кизикаман. Укишда хам бошкалардан оркада колмайман.
  2. Менинг инсонлик хукукимни поймол килмокчимисиз? Билиб куйинг! Ниятларингизга ета олмайсиз!
  3. Митинг булаётган жойга бордик. Бахсларда, фаол катнашдик.
  4. Ота-онангни узингдан рози кил.

Машк. Укинг. Шахси маълум гапларни топиб кучиринг. Кесимининг тагига чизиб, кандай ифодаланганини изохданг.

  1. Тунда дув этган ёмгир майсаларни хам, дарахтларни хам ювиб кетган (С. Назар.) Биринчи кундан бошлаб катта – ки- чик унга самимий хурмат билан карай бошлади. (Ас.М) 3. Ке- чадан бошлаб машинани хайдаяпман. Кечадан буён уйга бора­ман – у, таажжуб киламан. (О.) 4. Она сахар пайтигача мижжа кокмасдан утириб чикди, лекин толикмади. (М. Горький) 5. Тантанали йигилиш бошланганга кадар аския, уйин, кулги давом этди. (О.) 6. У пешона тери тукилган бу экинзорга ти- килганда, хамиша жим коларди, дили ифтихор билан туларди.
  2. Ботирали шунда хам Миркомилни кулдан чикармади, уни ерга босиб, миясига наган билан солди. (Х. Г.) Домла ичка­ри кириши биланок халфанинг кулидан таёкни тортиб олди – да бир неча бор урди. (С. Айний) 9. Умримда уч марта шу ишга кул урдим: биринчи шеърни ун беш – ун олти ёшда ёзган эдим, лекин нима тугрисида ёзганим эсимда йук. (А. К.) 10. Ашула эшитилаётган жойдан аста босиб утиб, идорага якинлашдик.
  3. Кеча каергадир бораман деган эди, яна билмадим.

Машк. Шахси маълум гапларни кучириб ёзинг. 9- ва 10- гапларни синтактик тахдил килинг.

  1. Дуст гам ва кулфат вактида маълум булади. (X) 2. Узини билимдон дейдиган нодондон коч. (Х.) Яхшига яхши бул, ёмонга-ёмон, Гулга гул булгину, тиконга-тикон. (С.) 4. Узига ишонган одамнинг кулидан куп нарса келади. (Гумбольдт)
  2. Доно билан сузлашганда камгап бул. 6. Гох-гохи холимни назора кил. (Амирий) Энг зарур билимни кунт билан урган, зарур булмаганини ахтариб юрма. 8. Зарурини хосил килган- дан кейин, унга амал килмай умр уткарма. (Я.ЖД 9. Эрталаб бадантарбия килишни эсингдан чикарма. 10. Калбингни рохатда булишини истасанг, пок ва холис ниятли бул. (Х.)

Шахси номаълум гап.

Нуткимизда Умрни окар сувга ухшатишади; Маргилонда кичикларни хам сизлашади каби шахси номаълум гаплар хам кулланилади. Шахси номаълум гапларда иш-харакат бажарувчиси умумлашган маънода булади ва грамматик жихатдан ифодаланмайди. Бу турдаги гапларнинг кесими III шахсда аник ёки биргалик нисбатдаги феъллар билан ифодаланади: Яхшини мактайдилар, ёмонни уялтирадилар.

Машк. Укинг. Шахси номаълум гапларни топиб, кесими кандай ифодаланганини изохданг.

  1. Баланд ва ёруг хоналарни бежирим жихозлар билан безатишди. 2. Ёлгизлик Аллохга хос. Инсонлар жуфт булиб яшаганлари маъкул. Ёлгиз инсонни сув буйида куриётган ёлгиз мажнунтолга киёс этадилар. 3. Бизга тогли худудларни кор босганлиги хакида хабар беришди. 4. Кутубхонада шовкин солишни таъкиклаб куйишган. 5. Ха, дуууст, барака топ! Ойдек юзингдан акангургилсин! (У.Х.) Бадфеълликдан асраган акл- ни акл дейдилар. 7. Биргалашиб сой буйига етиб келишди. (О.)

Шахссиз гаплар.

Шахссиз гапларда эга умуман булмайди, демак, уни кесим оркали топиш мумкин эмас.

Мисолларни диккат билан укинг, кесимлари кандай ифодаланганига эътибор беринг.

  1. Ойни этак билан ёпиб булмайди. (М) 2. Бахтни совга килиб булмайди. (Х.) Халк иродасига карши юриш тугри келмайди. 4. Чириган нарсага кул теккизиб булмайди. (Шекс­пир ) 5. Бир кул билан карсак чалиш мумкин эмас. (Х.)

Машк. Шахссиз гапларни кучириб ёзинг, синтактик тахлил килинг.

  1. Ношукур бандани рози килиб булмайди. 2. Хасад яхши- ликка олиб келмайди. Сийнага санчилган найзани чикариб олса булади, аммо дилга кадалган суз захрини чикариб бул- майди. (Х.) 4. Ном чикариш учун машаккат чекиб узок йул юриш керак, иснодга колиш учун эса бир кадам куйишгина кифоя. (И.Вильде) 5. Кунгил ва дилни тугри тутсанг, эй доно, сенинг ризкинг хеч качон озаймайди. («К.Б.») 6. Ёмон ишлардан узини эхтиёт килиб юрганларнигина билимдон дейиш мумкин. (Форобий) 7. Мехнат билан хамма нарсага эришса булади. (Ж.Бруно) 8. Уруш ботирни синайди, жахл донони синайди, йукчилик дустни синайди. (Х.) 9. Дустнинг айбини узига айтиш керак. (Б.Кербобоев) 10. Гузаллик, кувват ва саодатнинг манбаи соддаликдир. (Х.) 11. Одам мевага, ота- она дарахтга ухшайди. Дарахтни яхши парвариш килсанг, меваси яхши ва ширин булади. («К.») 12. Тиришдим: тогдан ошдим, ёруглик сари йул очдим. (М.) 13. Нимкоронги шифтга тикилиб ётганча хаёл сураман: гох катта шахарларга бориб коламан, гох дарёларда сузаман. (У.Х.)

Шахси умумлашган гап.

Кесими феъл кесим булиб, иккинчи шахсни билдирса хам, мазмунан хар учала шахсга тааллукли булган гаплар шахси умумлашган гап дейилади.

Асосан, маколлар, хикматли гаплар хар учала шахсга каратилади:

Отанг борида эл тани,

Отинг борида ер тани. (М.)

Узингга раво курмаганни

Узгага хам раво курма. (М.)

Коилик, билан ош бериб,

Сопи билан куз чикарма. (М.)

Ярашган ишни килгил, кулдан келганни эмас. (С.)

Машк. Укинг. Матн мазмунини уз сузларингиз билан изохлаб беринг. 1-гапни кучириб синтактик тахлил килинг.

Эй фарзанд, ёшлигингда отанг илм олмок учун яратган ша- роитдан куз юмма! Илм бир чирокдурким, сени рохат ва фаро- гат салтанатига хеч бир захматсиз етказади.

Илм олмокнинг фазилатлари купдурким, хаётинг фарогат- да, юриш-туришинг хурмат ва иззатда булур.

Аллохнинг рахматига сазовор фиких илмининг устози ургатмишларким, илмнинг чеки булмагани каби, илм олмок- нинг хам поёни йукдур.

Илму фикихни Расулуллох мухтасар айтганлар, жахоний илмлар эса инсонлар тажрибаси, укуви асосида асрлар даво- мида карор топган.

Аллох хар бир калбга илм гавхарини солганким, бандаси- нинг кунт-матонати, мехнати давомида доим сайкал топур. (Х.)

Машк «Узбек халк маколлари» китобидан 8 та макол танланг. Хар бир маколнинг бош булакларини аниклаб, мазмунан \ар учала шахсга каратилган маколларни кучириб ёзинг.

Яна маълумот

pogudx662lujp78dq

Тугилган кун табрикотлари 2023

Киска, узок, ихчам, расмли тугилган кун хабари ва енг яхши табрик сузлари Тугилган кун мухим …