Главная / Жамият / АБДУЛЛА КОДИРИЙ (1894 -1938)

АБДУЛЛА КОДИРИЙ (1894 -1938)

Дунёда шундай адиблар борки, уларнинг асарларини кайта-кайта мутолаа килгинг, ундан завкдангинг келаве- ради. Бундай мутолаа хоргин танангга ором, тушкун кай- фиятингга кутаринкилик, гамгин рухиятингга бардамлик багишлайди. Узбек романчилик мактабининг асосчиси Абдулла Кодирий ана шундай санъаткорлар сирасидан. Унинг накадар сехрли нутки, назокатли тасвири, хароратли иборалари, латиф оханги, тенгсиз гузал образлари бутун борлигимизни мафтун килиб, унта оромбахш иликлик, туганмас хаяжон олиб киради.

Абдулла Кодирий узининг нурга йугрилган бегубор ва хароратли ижоди билан бутун узбек адабиётини утган асрнинг биринчи чорагидаёк юкори боскичга кутарди. Адиб ана шу юксак чуккидан туриб, бугунги авлодларнинг миллат такдирига, унинг шаф- фоф кузгуси хисобланган адабиётига, бадииятига нечоглик содик эканлигини ва шу билан узининг абадиятга дахлдорлигини кай даражада мухрлаб куяётганлигини ку- затиб тургандек.

Ана шундай юксак истеъдод сохиби Абдулла Кодирий узининг ёзишича, “мус- табид Николайнинг тахтга утирган йилида камбагал, богбонлик билан кун кечирувчи бир оилада тугилган…” Бу сана тарихий фактларга кура 1894 йилга тугри келади. Та- валлуд топтан куни, ойи тугрисида эса адибнинг узи угли Хабибуллога “Урик гулида тугилганман. Тахминан 10 апрелда булса керак” деган экан. Гарчи уриклар 10 апрел- гача гулини мутлак тукиб, довуччаси маккажухоридек булиб колса-да, биз, мухлис- лари, ростгуй адибимизга ишонамиз.

Чунки Абдулла Кодирий хеч качон ёлгон га- пирмаган. Хаётда хам, ижодда хамростгуйлик билан яшади, ёзди. Умрининг охирида хам ростгуйлик билан куксини укка тутиб берди. Шу боисдан 10 апрель XX аср узбек адабиётига урик гулларидек ранг-баранг, мафтункор, сехрли, аммо умри бокий санъаткорни тухфа килган кун сифатида кадрлидир. Яна бир ухшашлик кишини хайратга солади. Одатда урик гулларига асаларилар куп ёпишиб гулшира йигадилар.

Эхтимол, Абдулла Кодирийнинг асарларидан хам укувчилар шундай халоват топар- лар? (Дарвоке, Сиз шундай халоват топганмисиз? Ахир, Сиз буюк адиб ижоди билан танишсиз-ку! 5-синфда “Улокда” хикоясини, 7-синфда эса “Мехробдан чаён” рома- нидан олинган парчани укиб ургандингиз, тугрими? – М. С.)

Абдулла Кодирий аввал эскича усулдаги диний мактабда, кейинрок эса хизма- тини килиб юрган саховатли бойнинг ёрдами билан рус – тузем мактабида таълим олди. XX аср бошларида “бозор воситаси билан татарларда чикатурган газеталарни укуб”, дунёкараши бирмунча кенгайди, узида хам шу газеталарга “ran ёзиб юриш фикри уйгонди.” Шундай килиб, ёш Абдуллада ижод килишга ихлос пайдо булди. Абдулла Кодирий “чин мусанниф”ликни орзу килиб юрган дастлабки пайтларда шеърлар ёзди. Кейин хангомалар, хикоялар ёзишга киришди. Ёзганлари аста – секин баъзи газета ва журналларда босилиб чика бошлади. Кодирий уз шеърларида мил- латга мурожаат килиб, бу колок ва коронги турмушдан халос булиш хакида фикр юритишга,узининг огир ахволига

разм солишга чакирди. Шоирнинг “Ахволимиз”, “Миллатимга бир карор”, “Фикр айлагил” каби шеърларида ана шундай гоя илгари сурилади.

Бора – бора Абдулла Кодирий юрагидаги гапларни бошка жанрлар воситаси- да айтишга эхтиёж сеза бошлади. 1914 йилда дастлаб “Бахтсиз куёв” деб номлан- ган сахна асарини, кейин оз фурсатда “Жувонбоз” отлиг “румончани ёзиб, ношир топилмогонидан узи нашр килиб” юборди ва энди “чин мусанниф”лар каторига кир- ди. Драмада хам, насрий асарида хам адиб даврнинг энг мухим масаласи- илмсизлик охир окибатда фожиага олиб келиши аниклигини кутарган. Туркистон маишатидан олинган турт пардалик “Бахтсиз куёв” фожиасида Кодирий Абдулрахим ва Файзи- бойларнинг жохиллиги окибатида ёш куёв-келинлар-Солих хамда Рахлмаларнинг бир гули хам очилмай хазон булишини тасвирлайди. Курпасига караб оёк узатмаган амаки ва кайноталар уз фарзандларини орзу- хаваслари йулида курбон киладилар. “Жувонбоз”да эса Мадраса таълимининг издан чикканлиги, илм олиш урнига ахлокий бузуклик, маишатбозлик, котиллик авж олганлиги хакида хикоя килинади. Хул- лас, мазкур илк асарларидаёк муаллиф жадид замондошлари сингари миллатнинг гафлатда, жахолатда колишининг туб сабабларини очиб ташлаб, халкини уйготишга харакат килди. Замонасининг аччик максадини акс эттирган бу гоялар адибнинг ке- йинги асарларида кун тартибига янада кенгрок ва кескинрок куйила бошлади.

Абдулла Кодирий хам уз хаммаслаклари Фитрат, Хамза, Чулпон каби Октябрь инкилобини хурсандчилик билан кутиб олди, умидлари амалга ошажагини истаб, унинг хизматига астойдил бел боглади. Лекин тез фурсатда ниятлари пуч эканлиги- ни, большевиклар сиёсати хам, улар курмокчи булган социалистик тузум хам хакикат эмаслигини англаб етди. Шундан сунг ижоднинг турли шакл хамда усуллари оркали унинг иллатларини фош этишга киришди. Бу жихатдан адибнинг “Калвак махзумнинг хотира дафтаридан”, “Тошпулат тажанг нима дейди?”, “Отам ва большевик”сингари асарлари ибратлидир. Уларда характер кулгиси воситасида хаётда руй бераётган кусурлар аччик кулги остига олинади. Айникса, хакгуй ёзувчининг “Муштум” жур- налида кетма-кет босилган “Москов хатлари” туркуми, “Йигинди гаплар”сарлавхали публицистик маколаси катга шов-шувга сабаб булди. Уларда айтилган очик ва аччик гапларни хазм килолмаган хукумат Абдулла Кодирийни камокка хам олди. Яхшики, узимизнинг “уста Йулдош” билан “Акмалча”лар (Кодирий иборалари) багри кенг рахбарлар экан, биринчи сафар кечиришди.

Абдулла Кодирий бундай аччик гапларни ошкора айтиш йули билан максадга эришиб булмаслигини англади. Шундан сунг Шуроларнинг зиёнли томонларини оммага бадиий образлар оркали тушунтириш ниятида роман ёзишга киришади. Бу- нинг учун “мавзуни мозийдан, тарихимизнинг энг кир,кора кунлари булмиш кейин- ги хон замонларидан” танлайди. Дарвоке, бу ният замирида хам адибнинг эзгу бир тилаги яширинганини сезиш кийин эмас: кейинги хон замонлари уша давр китоб- хонига хийла таниш эди. Узаро келишмовчилик, бепарволик, жохиллик, зулм азал- азалда булгани каби “шу замоннинг”Тохиру Зухро”лари, “Фарходу Ширин”лари” бошига не-не кулфатлар ёгдираётганлигини, тузум огизда эмас, амалда инсонпарвар булмагунча фукаро узининг энг кичик ниятига хам етолмаслигини айтмокчи булди. Ёзувчининг буюк Шарк адабиёти хазинасидан туплаган тажрибалари асосида хавас ва хафсала билан ёзилган бу роман тез орада укувчиларнинг севимли мулкига айла- ниб колди.

Аслида 1919 йилдаёк ёзиб тугалланган бу асарнинг биринчи булими 1922 йилда “Инкилоб” журналида, икки булимдан иборат илк нашри 1925 йилда ва уч булимдан иборат мукаммал китоб 1926 йилда босилиб чикди. Муаллифнинг ёзишича, бу асар “дунёга келиши биланок бахтсизликка учрай бошлаган, беш йиллаб босила олмай ётган булса, дунё юзини кургандан кейин ундан-да каттарок бахтсизликка учра- ди. Китоб чиккан кундан бошлаб танкид камчиси остида аёвсиз саваланди, турли “айб”лар билан камситилди. Охири роман муаллифи отиб ташланди, асарнинг узи йигиштириб олиниб ёкиб юборилди.

“Утган кунлар” романи адиб хаётлик даврида икки марта нашр этилди. Эски узбек ёзувидаги нашридан (1926) сунг 1933 Йили лотин ёзувида босилиб чикди. Бу иккала китоб А. Кодирий уз кули билан тахрир килган муьтабар нашрлардир. Ёзувчи катагон килингандан кейин унинг асарлари хам чорак аср мобайнида ёруглик юзини курмади. Факат Кодирий оклангандан кейин 1958 йилда С.Азимов тахририда бир оз кискартирилган холда чоп этилди. Халк Кумушбибининг китобини шу кадар согиниб колган эканки, кейинги хар турт-беш йилда катта тиражда кайта-кайта нашр килина бошлади. Чунки “Утган кунлар” узбек халкининг биринчи мухаббати эди. Биринчи мухаббат эса унутилмасдир.

Шуниси диккатга сазоворки, утган асрнинг 30-йилларида узбек адабий танкидчилиги бу романни турли йуллар билан ёмон отликка чикараётган бир пайтда озарбайжонлик кардошларимиз уз тилларига угиришиб, адабиётшунослар Абдуллох Камчинбой ва Холид Саидларнинг суз бошиси билан катта нусхада босиб чикардилар. Суз боши нихоятда мехр билан ёзилган. Муаллифлар кардошларни “Узбек адабиё­ти тарихида хам биринчи уларок тарихий бир роман ёзилиши “ билан чин дилдан табриклайдилар, узбек адабиётига реалистик элементлар шу роман оркали кириши- га ишонч билдирадилар. Айни чогда улар “Бу роман Узбекистонда хар бир саводли ватандош томонидан севилиб-севилиб” укилаётганлигига хавас киладилар. Албат- та, озарбайжонлик биродарларимизнинг бу хурмат ва эътиборлари замирида катта хакикат бор.

Чиндан хам Абдулла Кодирий узининг “Утган кунлар”и билан узбек романчилик мактабига асос солди. Гарчи унгача хам узбек адабиётида Хамза Хакимзода, Мирмух- син Шермухамедов кабилар томонидан “роман” ёзилган булса-да, “Утган кунлар” бу жанр талабларига тула жавоб бера оладиган роман сифатида машхур булди. Асар муаллифига нечоглик шухрат келтирган булса, Абдулла Кодирийнинг узи бу романи билан узбек адабиётини жахон микёсида тан олинишига шу кадар сабабчи булди. Боиси, узбек реалистик насрининг чин маънода шаклланиши, унинг анъанавий ба- ёндан жонли ва хаётий тасвирга утиши, узбек адабий тилининг муътадиллашуви, энг аввало, Кодирий номи билан боглангандир. Устоз Ойбек хассослик билан кайд этганидек, “Узбек бадиий прозаси “Утган кунлар” романида куйила ва шакллана бошлади. Бу эски поэтик воситалар системаси, эски китобларнинг “алкисса”услуби тузилишларини бузган, турмушга якин, уни хаётий жихатдан аник курсатувчи бир прозадир”.

Ёзувчининг романига танлаган мавзу мохиятидан келиб чикиб, унинг марказита куйилган муаммони куйидагича белгилаш мумкин:

Оила ва мухаббатда эркинлик. Мамлакатнинг миллий такдири.

Хар иккала муаммо хам асарда бир-бири билан узвий богланиб кетади ва би- рини иккинчисисиз тасаввур килиб булмайди. Романдаги барча кахрамонларнинг такдири охир окибатда ана шу муаммолар ечимига бориб такалади. Ёзувчининг укдиришича, мамлакатда тенглик ва эркинликка эришмай туриб, унда яшаётган би- рон бир фукаронинг шахсий бахти ва эркинлиги тугрисида ran хам булиши мум­кин эмас. Тенгсизлик асосига курилган жамиятда тутган мавкеи ва эгаллаган ман- сабидан катъий назар хар кандай шахс (масалан, Юсуфбек хожи) уйиндан чикариб юборилади ёки улимга махкум этилади. Бинобарин, Отабекнинг бахтсизлиги факат урф-одатларнинг нобоплиги натижасигина эмас, балки ана шу урф-одатларнинг устувор конун даражасига айланишига шароит яратган ижтимоий бошкарувдадир. Бундай мухитда уларга карши курашувчи кишилар сузсиз, фожиага учрайди.”Утган кунлар”романининг замонавий рухи, энг аввало, мана шу хакикатдадир.

Абдулла Кодирийнинг иккинчи романи “Мехробдан чаён” мавзуси ва муаммо- си жихатдан “Утган кунлар”нинг мантикий давомидир. Бирок унинг тасвир йусини, бадиий услуби тубдан фарк килади. Гарчи бу асар киска муддатда икки марта нашр этилган булса-да, укувчилар томонидан “Утган кунлар” чалик кабул килинмади. Чунки бу романда адиб хийла эхтиёткорлик билан калам тебратишга мажбур булди. Бунинг сабаблари бизнингча, куйидагилардан иборат.

Биринчидан, уша давр адабий танкидчилигининг “Утган кунлар” романи усти- дан чикарилган асоссиз хукми, кахрамон танлашда муаллиф дунёкарашининг чек- ланганлиги хакидаги ёзувчига куйилган айблар Абдулла Кодирийни бироз “чучитиб” куйган булиши мумкин. Шунинг учун хам адиб бу романда “Утган кунлар”дагидек тайёр шаклланган кахрамонларни олмайди. Балки хар бир персонажнинг ижтимоий келиб чикишига мурожаат килади. Бундай экскурсия характернинг динамикасини таъминлашдан хам кура купрок баёнчиликнинг устун булишига олиб келган.

Иккинчидан, айрим кахрамонларнинг таржимаи холини батафсил ифодалашга берилиб кетиш асар конфиликтининг маълум даражада сусайишига хам олиб келган- дек таассурот колади. Бу ерда Анвар ва Абдурахмон домланинг ёшлигини алохида бобларда тасвирлаш нихоятда уринли хамда зарурлигини таъкидлаган холда Солих махдум, унинг онаси, шунингдек, “Кизиклар”, “Харам” каби бобларда ортикча таф- силотлар мавжудлигини айтиш уринли.

Айрим ходисаларни баён килишда муаллиф санъаткордан кура купрок тарих- навис киёфасида намоён булади. Бирок буларнинг барчаси Анвар ва Раъноларнинг пок севгиси ва уз кадр -кимматини тиклаш йулидаги курашларига мафтун булган укувчига сезилмай утиб кетади. Адиб бу романда, айникса, оддий халк вакиллари образини нихоятда самимият билан тасвирлайди ва улар киёфасида китобхон омма- си узига ухшаган “камбагалларнинг хонлик тузилишига, кора куч – уламо алайхига карши чикиши”ни ёктириб колади. Ушбу романда адиб кахрамонлар киёфаси ва узига хос табиатини купрок деталлар воситасида очишга эришади. Бу жихатдан айникса, Абдурахмон домла, Солих махдум, шунингдек, Раъно, Сафар бузчи тимсол- лари ибратлидир. Уларнинг ташки киёфасидан тортиб ички дунёсини акс эттиришга- ча деталлар мухим урин тутади.

Замонавий мавзуда ёзмлган “Обид кетмон” киссаси ёзувчининг тарихий ро- манлари сингари шухрат тополмади. Бунинг туб сабабларидан бири хаёт билан бадиий хакикатнинг мос келмаслиги булса керак. Негаки, Абдулла Кодирийнинг кишлокларга чикиб, дехконлар хаёти, рухиятини урганиш жараёнида курганлари билан большевиклар партиясининг адабиёт олдига куяётган талаблари орасида катта тафовутлар бор эди. Мабода, узининг курган-билганларини ёзса, асари босил- маслигига, узининг хам маъмурий жазо олишига акли етди. Партиянинг курсатмаси буйича ёзай деса, узини адабиётга, хаётийликка, хакикатга хиёнат килаётгандек хж этади. Икки ут орасида колган адиб Обид кетмон образини яратишда “сих хам, кабоб хам”куймаслиги йулини танлаган. Зийрак укувчи баённинг матности мазмунидан буни илгаб олиши кийин эмас.

Хуллас, Абдулла Кодирий йиллар, асрлар утган сари кадр ва киммати ошиб бора- верадиган ноёб хазинадир. Ундан хар ким уз насибаси ва эхтиёжига яраша ризкини ушатиб олаверади. Бундан эса хазинанинг бойлиги асло камайиб колмайди, билъакс, купаяди, холос. Шоир Абдулла Орипов айтганидек:

Азалий хак гапни яширмок нечун, Завол йук энг асил истеъдод учун. Агарда коинот тегирмон булса, Оламни янчса хам колгай у бутун.

Савол ва топшириклар:

  1. Абдулла Кодирийнинг узбек адабиёти, маданияти тараккиётидаги урни, хизмати нимадан иборат?
  2. А. Кодирийнинг болалик ва ёшлик йиллари кандай кечган?
  3. А.Кодирийнинг илк ижоди, асарларига хос хусусиятлар нималардан иборат?
  4. Адибнинг инкилобий узгаришлар давридаги ижтимоий фаолияти хакида гапиринг.
  5. Кодирийни ёзувчи сифатида элга танитган кайси хажвий асарлари билан танишсиз?
  6. Нима сабабдан А.Кодирий таъкиб остита олинди, камалди?
  7. Кодирийнинг фожеий кисмати тугрисида нималарни биласиз?
  8. “Утган кунлар” романининг ёзилиш сабаблари нимада деб уйлайсиз?
  9. Романни синчиклаб укинг. Сизни хаяжонга солган таъсирчан бобларини, лавхаларини белгилаб чикинг

Ю.Ёзувчи романда кандай муаммоларни кутариб чиккан?

11 .’’Мехробдан чаён” ва”Обид кетмон”асарлари нима учун “Утган кунлар”романидек шухрат козонмади?

  1. Куйидаги мавзулардан бирига иншо ёзишга тайёрланинг.
  • “Уткан кунлар”-тунгич узбек романи.
  • “Уткан кунлар” романидаги Юсуфбек хожи ва Отабек образлари.
  • “Уткан кунлар” романида Отабек ва Кумуш севгиси фожиаси.
  • “Уткан кунлар” даги Узбек ойим, Зайнаб ва Хушруй образлари.

Яна маълумот

KgnbIrJHVQVn3UM-bvT09b_d6I0v9LRi

Инглизчани биладиган маълимлар чикяпти, лекин дарс беришни билмайди” – IELTS’дан 12 йилдан бери дарс бераётган педагог билан сухбат

“Инглиз тилини урганиш мен учун эмас экан”. “Хар доим янгидан бошлайман ва яна ташлаб куяман”. …