Главная / Жамият / АБДУЛХАМИД ЧУЛПОН (1897-1938)

АБДУЛХАМИД ЧУЛПОН (1897-1938)

Чулпон деганда куз олдимизга тиник ва мусаффо осмонда энг ёркин нур сочаётган йирик юлдуз намо- ён булади. Чулпон номини эслаганимизда хаёлимиз- да адабиёт дунёсининг сунмас ва йил сайин калбимизга иликлик, тароват, кузимизга нур, онгимизга тиниклик бахш этаётган, хузуримизга тобора якинлашиб келаётган тонг юлдузидек шоир сиймоси жонланади. Биз ана шу бархаёт юлдуз-ХХ аср узбек адабиёти тонгининг Чулпони тугрисида сухбатлашамиз.

АБДУЛХАМИД ЧУЛПОН
АБДУЛХАМИД ЧУЛПОН Расми

Андижонлик хунарманд Сулаймон мулла Мухаммад Юнус угли оиласида 1897 йили думбоккина гудак дун- ёга келди. Унга яхши ният билан Абдулхамид деб исм куйдилар.Отаси дурустгина саводли, шоиртабиат (Сулаймонкул “Расво”деган тахал- лус билан газаллар битган, хатто девон хам тузган эди) одам булганлигидан углининг тарбиясига алохида эътибор берди. Аввал махалласидаги мактабда, кейин Андижон ва Тошкент шахарларидаги мадрасаларда укиди. Замона зайли билан Андижонда очилган рус-тузем мактабида хам таълим олди. Натижада Абдулхамид ёшлигиданок араб, форс, тожик, турк ва рус тилларини пухта урганди, бадиий адабиётга ихлоси ортди. 16-17 ёшларидаёк хар томонлама чукур билимли, илгор фикрли зиёли киши булиб етишди.

Чулпоннинг ижтимоий-сиёсий фаолияти, асосан, Октябрь инкилобидан кейин бошланган.У инкилобни навкирон 20 ёшида кутиб олди. Бу пайтгача Туркистонда машхур булган Бебхудий, Азизий, Авлоний, Мунаввар кори, Фитрат асарлари хамда карашлари билан танишиб, уша пайтда куплаб чикаётган газета-журналларни мутолаа килиб, маърифатпарварлик харакатига ихлос куйди. Октябрь тунтариши узининг ал- вон рангли шиорлари билан ёш Чулпонни хам мафтун этди ва у бу йулда астойдил бел боглаб хизматга киришди. Дастлаб “Иштирокиюн”,”ТуркРОСТА”, “Кизил байрок”, “Туркистон”, “Бухоро ахбори”газеталарида адабий ходим, булим мудири, масъул мухаррир лавозимларида ишлади. 1924-1927 йилларда Москвада ташкил этилган узбек драмстудиясида узбек тили ва адабиётидан укитувчилик хамда таржимонлик килди. Тошкентга кайтиб, театрларда адабий эмакдош, “Муштум” журналида ходим ва мао- риф сохасида укитувчи булиб ишлади. XX асрнинг 30-йилларига келиб Чулпоннинг бошида кора булутлар куюклашди, кетма-кет унинг ижодий ва ижтимоий фаолиятини мухокама килишлар, матбуотда атайлаб дуппослашлар, йигилишларда очикдан-очик камситишлар бошланди. Охири 1937 йилнинг 13 июлида НКВД ходимлари томонидан камокка олиниб, 1938 йилнинг 4 октябрь куни отиб ташланди.

Тоталитар тузум XX аср узбек адабиётининг тонгида пайдо булган энг йирик хамда илик нурли юлдузлардан бирини махв этмокчи, халкни унинг хароратидан махрум килмокчи булди. Аммо хукумат бу гализ ниятига ета олмади. Аксинча, у юрт осмонининг энг четида туриб хам халки калбига иликлик, харорат, тароват ва покиза туйгулар багишлашда давом этди. Айникса, шу кунларда янада равшанрок, янада иликрок зиё таратмокда.

Абдулхамид Сулаймон углининг ижоди 1913-1914 йиллардан бошланган. Унинг илк асарлари “Садойи Туркистон”, “Садойи Фаргона”, “Самарканд” газеталари, “Ойина”, “Шуро” каби журналларда босилиб турган. Дастлаб узини “Каландар” деб танитган шоир кейинрок “Чулпон” тахаллусини танлади ва умрининг охиригача шу ном билан ижод килиб, бутун мамлакатга машхур булди. У ижодни хикоя ёзиш би- лан бошлади. Хозирча “Садойи Туркистон” газетасининг 1914 йил 6-сонида босил- ган “Курбони жахолат” кикояси Чулпон каламита мансуб булган илк бадиий асар сифатида тан олинган. Яна шу йили Чулпоннинг “Бой”деб аталган caxjHa асари хам “Шуро” журналида эълон килинганлиги тугрисида маълумотлар бор.

Адибнинг “Курбони жахолат” деб номланган биринчи хикоясидаёк жадидчилик гояларига хамоханг равишда маърифий мавзуда яратилган. Унинг ёш кахрамони Эш- мурод билим олишни, Европа шахарларига бориб укишни орзу килади. Аммо отаси- нинг жохиллиги туфайли бу ниятига етолмай узини узи халок килади. Уша йили ёзилган “Доктор Мухаммадиёр” деб аталган хаёлий (романтик) хикоясида хам Тур­кистон ёшларнинг чет элларга бориб укиб, элу юртига фойда келтирадиган одамлар булиб етишувини орзу килади.

Чулпон купрок шеъриятда ижод килди ва бу борада узбек шеъриятининг кадди- бастини янада юксакликка кутарган, унга янгича шакл ва мазмун, янгича оханг хамда либос кийдирган шоир сифатида машхур булди. Чулпоннинг биринчи шеърлар туплами “Уйгониш”1922 йилда босилган. Шундан сунг бирин-кетин “Булоклар”, “Тонг сирлари”, “Соз”, ”Кора доглар” каби тупламлари эълон килинди.”Жур” деб аталган шеърий китоби камалиши муносабати билан дунё юзини курмади, изсиз йуколди.

Чулпон дастлаб инкилобий ходисалардан кувона-кувона шеърлар битди. Улар- да миллатини, айникса, унинг ёш бугинини узлигини тезрок аниклашга, халк ман- фааглари йулида астойдил хизмат килишга, она Туркистонни гуллатишга чакирди. Шоир узининг “Узбек ёшларини”, “Кизил байрок”, “Биринчи май”, “Уч йилдирки”, “Октябрь кизи”сингари социалистик тузумни тараннум этувчи шеърлари билан за- мондошлари Авлоний, Айний, Хамза, Суфизодаларга журовоз булди. Айни чогда Чулпон Ватан мустакиллиги, миллат ишки, улка равнаки, озодлик дарди билан яшар- ди. Бора-бора унинг шеърларида ана шу дард огриклари, оханглари калкиб чика бошлади.

Чулпоннинг “Халк”, “Гузал”, “Кунгил”, “Куз”, “Бинафша”, “Бузилган улкага”, “Мен ва бошкалар”, “Кузголиш”, “Алданиш”, “Эркинлик истаги”, сингари унлаб шеърларида эрктуйгуси, истиклол умиди ёркин ифодаланган. Булар орасида айникса, “Алданиш” ва “Эрк истаги” шеърлари гоят ибратлидир. 1922 йилда ёзилган хар икка- ла шеърнинг сарлавхасидан \ам аён булиб турибдики, шоир Октябрь тунтаришининг алдамчи тузогида беш йил жони кийналганлигини англади, унинг барча орзулари са- роб булиб чикди:

Мен уни хаёлий, тотли бир севиш, Илохий бир мухаббат, ишк билан севдим. Беш йил, шунинг учун беш йил англайиш, Ёниш, куйишларим, ох, энди билдим.

Шоир она юртнинг бетона кул тегмаган момикдек буйнига истибдод занжири янада каттикрок тортилганлигини англаб етади.

Энди:

Эркин кунглим чидай олмас бу сикик, Бу богланган, бу “эгалик” турмушда

дея хайкиради Чулпон ва бу “тор кафасдан узини куткаргали” уринаётган, интилаёт- ган халкни мустамлака кишанларини парчалаб ташлаш учун кузголишга чакиради. Энди эркинлик истагидан улса хам кайтмайди:

Эй! Сен \акир курган, тубан деган афанди!

Кишанларинг занг босгандир, сергак булким узилур, Томиримда кузголишнинг вахший кони гупурди, Эски фикр, анъаналар энди буткул узулди. Ё кетарман ё сенинг салтанатинг бузилур! Эй! Сен мени кул урнида ишлатгувчи афанди, Титра, куркким, боглик кулинг бош кутарган куч энди!

Иигирманчи йилларда яратган шеърларида Чулпон мустамлакачилик тимсоли сифатида “кишан” образига куп мурожаат килади. Унинг занг босган халкаларидан азоб чекаётган халкини кузгалишга чакиради. Санъаткорнинг барча шеърлари, хикоя ва маколалари, роман хамда драмалари укувчига озодлик туйгуларини сингдиришга бой озука бера оладиган асарлардир. Уларни урганиш, тахлил этиш жараёнида ёш авлод онгида мустакил Ватанга чексиз мухаббат уйготиш мумкин. Улар мазмунан бир-бирини тулдиради, бойитади, истиклол дарди биридан иккинчисига кучайиб бо­ради, озодлик тулкини пуртанага айлана боради.

Масалан, 1921 Йили Бухорода ёзилган (бу пайтда Чулпон Фитрат таклифи билан “ Бухоро ахбороти’Тазетасида масъул мухаррир булиб ишларди) “Куз” шеъри ана шун- дай изтиробли туйгуларга бойлиги билан ажралиб туради. Сиртдан Караганда шеър табиат тасвирига, куз фаслининг турфа рангларини ифодалашга багишлангандек туйилади. Аслида эса мустамлака занжирида азоб чекаётган “огрик, маглуб, туткун Шарк”нинг аянчли ахволи, унинг бахори тугаб хазон фаслини бошидан кечираётга- ни дард билан изхор этилади. Мустамлакачи “Голиб Гарб конга тулган кузлари”ни уйнатиб турган куз тимсолида намоён булади. У шу кадар дахшатлики, конга тулган кузларини бурон каби уйнатиб, кора булутлар тудасини етаклаб келиб бутун Шаркнинг устига ёпган,”огу тулик укларини” ортган кушини билан Шарк ёзининг багрини жарохатлайди. Кукда учаётган каргалар эса бало-казодай очкузлик билан улжа излайди.

Куринадики, шеърда кулланилган хар бир байт тугал бир манзарадир. Табиат- нинг рангин лавхалари укувчи куз унгида куюклашиб, хаётнинг аник суратига ай- ланади ва бу манзара уни дахшатга солади, калбида ички бир тугён пайдо килади. Кузнинг узига хос белгилари, ранглари, куриниши хакида укувчилар ва талабалар билан сухбат жараёнида аник тасаввур косил килингандан кейин Шарк, Гарб, Бурон, Ёз, Куз, Карга, Киш каби талай рамзий тимсолларнинг ижтимоий маъносини тушу- ниш хийла осонлашади. Шеърнинг сунги икки мисраси жуда катга ижтимоий-сиёсий ахамият касб этади. Шоир:

Бутун борлик чоги учиш олдида, Совук-кора кишга кучиш олдида.

дер экан, истибдод исканжасида сунгги нафасини олаётган Туркистон Шаркининг эртасидан дахшатга тушади ва бу кисматдан укувчини хам огохл антирад и. Биноба- рин, ахвол шундай давом этаверса, эрта-индин “Совук кора киш”нинг кахратонига бардош беролмай бу юртнинг жон таслим килиши аник. Илохим шундай кунлардан узи асрасин!

Ахир, бундайин дилрабо, бундайин бебах.0, юлдуз тушида куриб ошигу шай- до булган, шамол бир марта курибок аклу хушини йукотиб, “тогу тошлар ичра ис- таб” юрадиган, куёш эса унгида куриб ишкида куйган “Ойдан-да гузал, кундан-да гузал” (“Гузал” мусаддаси”) Ватанни ер шарининг кайси нуктасидан топиб булади?! Шунинг учун хам уни асраб колиш шарт. Халк бунга кодирдир, факат уни уз куч- кудратига ишонтира билиш даркор. Чунки:

Халк денгиздир, халк тулкиндир, халк кучдир,

Халк исёндир, халк оловдир, халк учдир.

Аммо унинг кудратинини сундирмокдалар, оловига сув пуркамокдалар, кулликка, мутеликка ургатмокдалар, такдирга тан беришга мажбур килмокдалар. Натижада бу халк кишан билан ошно тутишга куникяпти, исёнкорлик рухи тобора суниб боряпти, фарёдни унутмокда. Шоир уни хушёрликка чакириб хайкиради.

Кунгил, сен бунчалар нега

Кишанлар бирла дустлашдинг?

На фарёдинг, на додинг бор,

Нечун сен мунча сустлашдинг? (“Кунгил”)

Айникса, ушбу шеърнинг охирги бандига алохида ургу бериш лозим булади. Бир вактлар инглиз мустимлакачиларига карши истиклол байрогини кутариб чиккан Бенгал шоири Назрул Ислом мазлум халкига “Тугилгансан озод, мангу озод булиб кол!” деб мурожаат килган эди. Бу даъватни калбига жо килиб курашга отланган хинд халки охир окибат юртини боскинчилардан халос этди. Чулпон хам халк ис- таги улкани озод килиш эканлигини англаб, унга:

Тириксан , улмагансан,

Сен-да одам, сен-да инсонсан.

Кишан кийма, буйин эгма Ки, сен хам хур тугулгонсан!

дея мурожаат килади.

Шоирнинг “Бузилган улкага (1921 йил, Андижон) шеъри уша даврда хам, кейин хам катта шов-шувга сабабчи булди.

Чулпоннинг бошига куп кора кунлар хам айнан мана шу шеър туфайли тушди. Чунки унда шоир узбек тупрогида руй бераётган фожиали вокеаларни руй-рост тас- вирлади. Улкада амалга оширилаётган нохакликлар, адолатсизликлар, зуравонликлар Чулпоннинг янги хукуматдан кутган умидларини пучга чикаради.

Хаксизликка карши кутарилган халк фарзандлари аёвсиз жазоланди, босмачи- ликка карши кураш бахонасида мехнаткаш омма бошига не-не кора кунлар солин- ди.

Шоирнинг “Бузилган улка” деб аталган шеъри сарлавхасидан тортиб охирги мисрасигача мустамлакачиларнинг кабих сиёсатини буюк бир жасорат билан фош этиб ташлайди. Мана бу дахшатли манзаралар шоир томонидан тукиб чикарилган деб булмайди:

Эй, тоглари кукларга салом берган зур улка, Нега сенинг бошинг узра куюк булут куланка? Кум-кук, гузал утлокларнинг босилгон, Устларида на пода бор, на йилки, Подачилар кайси дорга осилгон?

От минганда кушлар каби учкувчи, Эркин-эркин хаволарни кучгувчи, От чопганда учар кушни туткувчи, Учар кушдай ёш йигитлар каерда? Тог эгаси-сор бургутлар каерда?

Чулпоннинг “Жахон фотихлари чангалида эзилиб ётган Шарк улкаларига багишланади”деб эпиграф куйилган иккинчи туплами “Булоклар” дан жой олган “Бузилган улкага” шеъри муаллифининг узи томонидан “достон”деб иомланган.

Достон турт булимдан иборат. Тугри, хажми жихатидан (хаммаси булиб 56 мисра) достон деб белгилашга лойик булмас, аммо унда кутарилган муаммо, оханг ва ифода шаклининг узига хослиги, Туркистон улкасида руй бераётган дахшатли вокеаларни кенг куламда хакконий тасвирлай олиши уни лирик монолог асосига курилган достон дейишга арзийди. Достоннинг хар бир булими узига хос шакл, ритм ва охангга эга. Масалан, биринчи булим бошдан охиригача тула маънодаги сурокка, иккинчи булим эса савол асосига курилган мурожаатга таянади. Иккинчи булимнинг хар бир мисраси “нега?”,”нима учун?” деган савол билан бошланади. Укувчи бу саволларга беихтиёр жавоб излайди. Учинчи, туртинчи булимларда хайкирик, чакирик оханглари кучли жаранглайди. 20-30-йиллар матбуотида Чулпоннинг бу шеърига карши куп танкидий маколалар, ундаги хакикатни рад этишга уринувчи жавоб шеърлар ёритилди. Танкидий маколаларда “Чулпон бизнинг шоир эмас”, у бадбин, “миллатчи”, “аксилинкилобчи” шоир дея кескин хулосалар чикарилган булса, жавоб шеърларда Чулпоннинг ижодкор сифатидаги “калтабинлиги”, шахар ва кишлоклардаги бир неча уйнинг вайрон этилга- нини куради-ю, аммо шу вайроналар устида барпо этилаётган гигант курилишларни курмайди деган фикр илгари сурилади. Бу жихатдан уз даврининг пролетар шоири Гайратийнинг “Тузатилган улкага” деб номланган жавоб шеъри характерлидир.

Биз бу ерда Чулпоннинг хар бир шеърини батафсил тахлил этишни вазифамиз деб билмадик. Зеро, билимдон ва зийрак укувчи шоир шеърияти хакида купрок, чукуррок маълумот олишни истаса, О. Шарафиддинов, Н. Каримов, Б. Назаров, 3. Эшонова каби адабиётшуносларнинг рисолаларини топиб мутолаа килар. Мухими, Чулпоннинг хар бир шеъри кишини фикрлашга чорлайди, туйгуларини чархлайди. Шу боисдан Чулпон лирикаси тугрисида хар канча гапирилса хам оз. Биз эса шоир шеърияти хакидаги мулохазаларимизга шу ерда уч нукта куйиб, унинг насрий ижоди буйича кискача маълумот беришни лозим топдик.

Чулпон ижоди хикоя ёзишдан бошланганлигини юкорида айтиб утган эдик. Адиб “Курбони жахолат”дан кейин “Духтир Мухаммадиёр”, “Кор куйнида лола”, “Новвой киз” каби ун бешга якин хикоялар ёзган. Бу хикояларда, асосан, маърифатни улуглайди, хаётда оддий одамларнинг бошига ёгилаётган жафо аслида илмсизлик туфайли эканлигини, шунингдек, аёллар кадрини урнига куйиш жамиятнинг бош максади булмоги кераклиги тугрисидаги масалаларни кутаради.

Чулпон прозаси деганда куз олдимизга энг авволо, унинг “Кеча ва кундуз” романи келади. Номланишидан хам куриниб турибдики, роман халкимизнинг ке- чаги ва бугунги кунларини ифодалашга багишланган. Роман аслида икки китобга мулжалланган. Унинг’Кеча” деб номланган биринчи китоби 1933-34 йилларда ёзиб битирилган,1936 йилда китоб холида босилиб чиккан. Биринчи китобда тасвирлан- ган вокеалар 1910-1916 йиллар оралигида руй беради. Унда Биринчи жахон уруши арафаси ва уруш давридаги Туркистон халкларининг огир, аянчли турмуши, миллий уйгониш жараёнининг бошланиши тугрисида хикоя килинади. Роман хали босилиб чикмасдан туриб хукумат карори билан утказилган Узбекистан ССР ташкил этил- ганлигининг ун йиллигига (1934 йилда) багишланган танловда рагбатлантирувчи мукофотга сазовор булган. Романнинг “Кундуз” деб аталган иккинчи китоби ёзилган булса хам бизгача етиб келмаган.

Ёзувчи романига халкимизнинг “Хамал келди-амал келди” деган хикматли ибо- расини эпиграф (бош суз) килиб олган. Бу пурхикматли иборадан муаллиф халкнинг уйгониш, усиш бахори, амал олиш фурсати келганлигидан кувонганлигини сезиш мумкин. Чунки адиб “Хамал келди” табиий бахорни эмас, уша пайтда адабиётда расм булган рамзий тимсол-инкилобни назарда тутган. Чулпон уз укувчиларига она халкининг инкилоб арафасидаги огир хаётини, махаллий бой ва амалдорларнинг (Ак- барали мингбоши, Эшон бобо каби) чор мустамлакачилари рахнамолигида (хоким тура, нойиб тура сингари) ва улар билан хамкорликда нечоглик кабих ишларни амал- га оширганликларини, бу зулм ва кабохатдан энг аввало бева-бечоралар (Раззок суфи оиласи)азоб чекаётганлигини хикоя килиб беради. Айни пайтда ёзувчи халк онги- нинг янгиланиб бораётганлигини курсатиб, узига тук, дунё курган, хаётнинг паст- баландига акли етган тоифа орасидан миллатнинг кадрига етгувчи, эртанги куни учун жон куйдиргувчи, унинг узлигини англашда ёрдамлашаётган миллатпарвар одамлар етишиб чикаётганлигига хам ишора килади (Абдусамад мингбоши, Мирёкуб, жадид сингари тимсоллар оркали).

Роман вокеалари Андижонда руй беради. Ёзувчининг бош максади Русиянинг асосий мустамлакасига айланган Туркистоннинг карамлик кишанларини узишга интилишини, бунга шароит етаётганлигини курсатиш эди. Бу ниятини адиб турли табакадан танлаган кишилар образлари оркали илгари суради. Роман мар казн да ута “камгап, индамас дамини ичига солган, зикна одам” булган Раззок суфи оиласи ту- ради. Вокеалар тизими шу оила ташвишларидан бошланиб, шу оила фожиаси билан якунланади. Узининг битта-ю битта, кузининг оку-кораси хисобланган кизини пири Эшонбобонинг райъини кайтара олмай Акбарали минбошининг уч хотини устига беришга мажбур буган Раззок суфининг кузи кизи бегунох айбланиб, Сибирга сур- гун килингандан кейингина очилади. Эътикоди чилпарчин булган Раззок суфи уз пирининг жонига касд килади. Хотини Курбонбиби бу дард-аламларни кутара олмай телба булиб колади, Романда айтилмокчи булган асосий ran мана шу. Пекин бутун хаётини юртнинг “катта”ларини улуглашга бахшида килган, узи сигиниб кул берган, Эшон бобосининг хар бир калимасини мукаддас деб билган, замонига шак келтир- май “берсанг ейман, урсанг уламан” деб яшашга куниккан Раззок суфининг бошига шунча кургуликларни ким солди?

Бу энди романнинг бош масаласидир. Ана шу фожеалар окимининг бошида Ак­барали мингбоши, Мирёкуб, Нойиб тура кабилар турадилар. Чулпон асари вокеалар калавасини бир нуктага жамлаб, оддий фукароларнинг бошига ёгилаётган жабру жа- фоларнинг ягона сабабчиси мустамлакачилик сиёсатидир деган фикрга ишонтиради.

Бу фикр айникса, Зебини суд килиш лавхдпарида катта махорат билан очиб ташланади. Эслайсизми, суд раисидан тортиб тилмочгача бечора Зебунисонинг гунохсиз эканли- гини биладилар-у, аммо “Улдирилган одам Русия давлатига ва подшога садокати би­лан танилган одам” булганлигидан мингбошини химоя килган булиб, Зебини сургун киладилар. Бу билан биз гуё хакикатни руёбга чикаряпмиз демокчи буладилар, аслида эса халк оммасини куркитиб олмокчи эдилар.Чулпон ана шу хакикатга ишора килади.

Савол ва топширикдар:

  1. Чулпоннинг адабиёт оламига келиш йули хакида нималарни биласиз??
  2. Жадид адабиёти нима?
  3. Чулпон жадид ёзувчиси сифатида кандай асарлар ёзган?
  4. Чулпон жадидчилик харакатининг кайси намояндалари билан якин алокада булган?
  5. Чулпон лирикасининг етакчи мавзуси нима? Шоир шеърлари асосида фикрингизни баён килинг.
  6. Чулпон ижодига багишланган адабий кеча уткизинг.

Яна маълумот

KgnbIrJHVQVn3UM-bvT09b_d6I0v9LRi

Инглизчани биладиган маълимлар чикяпти, лекин дарс беришни билмайди” – IELTS’дан 12 йилдан бери дарс бераётган педагог билан сухбат

“Инглиз тилини урганиш мен учун эмас экан”. “Хар доим янгидан бошлайман ва яна ташлаб куяман”. …